معیارهای طبقه بندی سواحل و تعیین معیارهای ارزیابی اكولوژیك زیستگاههای ساحلی و دریایی

نواحی ساحلی بعنوان آخرین پذیرنده آلاینده های خشكی و دریا می باشند كه در معرض تجمع انواع آلاینده ها و تهدیدات آنها قرار دارند لذا بعنوان نواحی حساس و آسیب پذیر محسوب می شوند در كشور ما نیز با توجه به طول نوار ساحلی ۱۸۰۰ كیلومتر جنوب خلیج فارس , تنگه هرمز , دریای عمان و ۹۰۰ كیلومتر شمال دریای خزر , لزوم تحقیق و پژوهش در خصوص شناسایی , طبقه بندی و ارزیابی آنها را اجتناب ناپذیر می كند

نواحی ساحلی بعنوان آخرین پذیرنده آلاینده‌های خشكی و دریا می‌باشند كه در معرض تجمع انواع آلاینده‌ها و تهدیدات آنها قرار دارند. لذا بعنوان نواحی حساس و آسیب‌پذیر محسوب می‌شوند. در كشور ما نیز با توجه به طول نوار ساحلی ۱۸۰۰ كیلومتر جنوب (خلیج فارس ، تنگه هرمز ، دریای عمان) و ۹۰۰ كیلومتر شمال (دریای خزر) ، لزوم تحقیق و پژوهش در خصوص شناسایی ، طبقه‌بندی و ارزیابی آنها را اجتناب ناپذیر می‌كند.عملكرد گسترده فرآیند‌ه‌های مختلف طبیعی شامل پدیده‌های زمین‌شناسی ، شرایط هیدرودینامیكی و ویژگیهای اقلیمی از عوامل موثر در شكل‌پذیری و ریخت‌شناسی زمینی سواحل ایران می‌باشند. افزایش روند فعالیتهای انسانی در ابعاد مختلف نظیر كاربریهای شهری – روستایی ، صنعتی – كشاورزی و حمل و نقل زمینی – دریایی موجب گردیده كه نواحی ساحلی بطور قابل توجهی دچار تغییرات شوند. در نتیجه مشكلات بسیاری را در انجام امور اقتصادی و اجتماعی ساحل‌نشینان استانهای شمالی و جنوبی كشور ایجاد كرده است . تدوین معیارهای طبقه‌بندی و ارزیابی مناطق ساحلی – دریایی ، در راستای اصل توسعه پایدار و بهره‌برداری بهینه از پتانسیلهای موجود می‌باشد. لذا علاوه بر افزایش توان مدیریتی برای حفاظت و بازسازی ذخایر و منابع ارزشمند دریایی ، می‌تواند فقدان اطلاعات مربوطه به مناطق تحت حفاظت ساحلی – دریایی شبكه مناطق حفاظت شده رسمی كشور را جبران نماید و در برنامه‌ریزی و سیاستگذاری زیربخش شیلات و یا سایر سازمانها و دستگاههای اجرایی مرتبط ، اثر بخش باشد.طی دو دهه اخیر لزوم انجام برنامه‌های شناسایی ، معرفی و حفاظت مناطق ویژه و حساس دریایی (PSSAs) و مناطق حفاظت شده دریایی (MPAs) از سوی بسیاری از سازمانها ، كنوانسیونها و كنفرانسهای بین‌المللی مورد تاكید قرار گرفته است .اقدامات حفاظتی برای محیط زیست دریایی و زیستگاههای حساس و آسیب‌پذیر ساحلی – دریایی را در دستور كار خود قرار داده‌اند. بطوریكه سازمان بین‌المللی دریانوردی (IMO) و سازمان خوار و بار جهانی (FAO) در سال ۱۹۸۶ ، اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) و كنفرانس جهانی محیط زیست و توسعه (ICED) در سال ۱۹۹۲ و كمیته حفاظت محیط زیست دریایی (MEPC) در سال ۲۰۰۱ ، اقدامات حفاظتی برای محیط زیست دریایی و زیستگاههای حساس و آسیب‌پذیر ساحلی و دریایی را در دستور كار خود قرار داده‌اند.

نواحی ساحلی:

- از دیدگاه حقوقی: منطقه‌ای به عرض دو كیلومتر از بالاترین خط‌ تراز مد دریا در طول ساحل تا عمق ۶ متر پائین‌تر از خط تراز جزر در داخل دریا را شامل می‌شود

- از دیدگاه جغرافیایی: منطقه ای وسیعی از خشكی و دریا كه در آن عوامل مختلف خشكی و دریا با یكدیگر در تعامل بوده و شرایطی را ایجاد می كنند كه با هر یك از مناطق مذكور متمایز است.

- از دیدگاه مهندسی سواحل: منطقه ای كه از پشت تلماسه ها ( در سواحل ماسه ای ) و یا پرتگاهها ( در سواحل صخره ای ) شروع می شود و تا منطقه شكست امواج (Surf Zone)یا نقطه كف آلودگی (Plunge)ادامه می یابد.

- از دیدگاه زیستی و بوم شناسی: منطقه ای شامل پهنه های بین جزر و مدی (Tidal Zone) از بالاترین پادگانه ساحلی (Terrace) تا آبهای كرانه ای (Inshore / Coastal Waters)كه بعنوان آخرین پذیرنده آلاینده‌های خشكی و دریا می‌باشند و در معرض تجمع انواع آلاینده‌ها و تهدیدات خشكی و دریا قرار دارند. لذا بعنوان نواحی حساس و آسیب‌پذیر محسوب می‌شوند.

مناطق حساس و آسیب پذیر ساحلی – دریایی:

- از دیدگاه سازمان حفاظت محیط زیست DOE: منطقه حساس دریایی گستره ای از پهنه دریا یا خط ساحلی است كه به سبب اهمیت اكولوژیك, اقتصادی- اجتماعی و آموزشی و یا دلایل علمی در مقابل شرایط طبیعی یا اقدامات انسانی به خصوص فعالیت های دریانوردی آسیب پذیر است و نیاز به حمایت ویژه دارد.

- از دیدگاه سازمان بین المللی دریانوردی IMO : منطـقه حساس دریـایی (SSA) نـاحیه است كه به دلایل اكولوژیك - اجتماعی – اقتصادی یا علمی و آسیب پذیری نسبت بـه فعـالیت های انسانی نیازمند حمایت و حفاظت ویژه است.

انتخاب معیارها:

در این تحقیق ، طبقه‌بندی و معیارهای مختلف جهانی شامل ۱۵ معیار طبقه‌بندی سواحل و ۱۰ معیار انتخاب مناطق حفاظت شده و حساس ساحلی – دریایی مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است . در این خصوص می‌توان به مهمترین معیارهای معتبر بین‌المللی نظیر Valentin, ۱۹۵۲ ، Cowardine , ۱۹۷۲ ، Sheppard , ۱۹۷۷ ، Clarck,۱۹۸۴ Salm & ، Salm & price , ۱۹۹۵ ، IUCN/WCPA , ۱۹۹۹ وIMO/MEPC, ۲۰۰۱ اشاره نمود. همچنین اقدامات و تجربیات مشابه در داخل كشورو مشخصــات جغرافیایی و ویژگیهای اكولوژیك سواحل ایران، جهت مطابقت معیارهای جهانی با شرایط كشور در نظر گرفته شده است . در مجموع ۱۷ معیار اصلی و ۲۹ معیار فرعی انتخاب گردیدند. معیارهای مورد نظر در ۷ گروه قرار گرفته‌اند كه بصورت ارزشگذاری عددی عمل می‌كنند و برای طبقه‌بندی و ارزیابی مناطق ساحلی – دریایی با اولویت مدیریت شیلاتی مورد استفاده قرار می‌گیرند.به منظور تعیین شاخص پایداری سواحل (CSI) كشور ، از تلفیق دو روش Sheppard , ۱۹۹۲ و Cotton,۱۹۵۲ استفاده گردیده است .كلیه معیارها و عوامل موثر در شكل‌پذیری سواحل ، به دو گروه عوامل ژنتیكی – ساختاری بوجود آورنده سواحل و عوامل توصیفی – زمین‌ ریخت شناسی جهت تعیین وضعیت ظاهری سواحل، طبقه‌بندی می‌شوند. با این روش سواحل كشور در دو گروه "سواحل مناطق پایدار " با تاثیر پذیری از نوسانات تراز آبی دریا و بدون حركات تكنونیكی و گروه " سواحل مناطق پایدار " تحت كنترل حركات تكتونیكی و تاثیر پذیری از جابجایی لایه‌های زمین‌شناسی ساحلی تقسیم‌بندی شده‌اند.روش پیشنهادی می‌تواند برای كلیه استانهای شمالی و جنوبی كشور كاربرد داشته باشد.همانگونه كه اشاره گردید در این تحقیق ، طبقه‌بندی و معیارهای مختلف جهانی شامل ۱۵ معیار طبقه‌بندی سواحل و ۱۰ معیار انتخاب مناطق حفاظت شده و حساس ساحلی – دریایی مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است .

- معیارهای طبقه‌بندی سواحل:

- Johanson, ۱۹۱۹

- Valentin, ۱۹۵۲

- Cotton, ۱۹۵۲

- Bloom, ۱۹۶۵

- Armestrang & Tarnner, ۱۹۷۰

- Cowardine , ۱۹۷۲

- Shepard , ۱۹۳۷/۱۹۶۳/۱۹۷۷

- Davies, ۱۹۸۳

- معیارهای انتخاب مناطق حفاظت شده و حساس ساحلی – دریایی:

Clarck,۱۹۸۴ - Salm &

- Salm & price , ۱۹۹۵

- IUCN/WCPA , ۱۹۹۹

- IMO/MEPC, ۲۰۰۱

---