پزشکی که به باورهای غلط ایمان دارد

گفت وگو با امین تارخ, بازیگر فیلم «پابرهنه در بهشت»

از در آموزشگاه بازیگری امین تارخ که داخل می‌شوم با انبوه جوان‌های مشتاق بازیگری مواجه می‌شوم که در گوشه و کنار سالن مشغول اتود زدن برای تمرین‌های بازیگری‌شان هستند.

یکی مویه و زاری می‌کند، دیگری خنده‌های هیستریک و بیمارگونه انجام می‌دهد. تمام این جوان‌ها به وسوسه جادوی سینما و حضور بر پرده نقره‌ای انواع و اقسام تمرین‌های بازیگری را از سر می‌گذرانند. حسن کار امین تارخ اهمیت و توجه به جوان‌ها است و با حضور در اولین فیلم یک کارگردان جوان و با استعداد این رویکردش را به خوبی نشان داده است. با امین تارخ بازیگر این نقش پرچالش گفت‌وگو کرده‌ایم.

▪ مثل اینکه به نقش‌هایی در قالب پزشک علاقه‌ پیدا کرده‌اید بعد از فیلم «پابرهنه در بهشت» در مجموعه «اغما» هم چنین رویکردی را دنبال کردید.

ـ در گذشته هم نقش‌های دکتر را تجربه کرده بودم.

▪ اما دکتر مجموعه «اغما» بسیار بیرونی‌تر و اجتماعی‌تر از دکتر تلخ‌اندیش و درون‌گرای «پابرهنه در بهشت» است؟

ـ درست است. پزشک «پابرهنه در بهشت» درونی بود و همه استنباط‌هایش از زندگی، بیماری،‌درد و تشویشی خاص و ویژه بود. درست نظیر فضای تیره و سرد فیلمنامه و فیلم. خود دکتر هم شخصیتی خاکستری به نظر می رسد. ایدئولوژی و طرز فکر دکتر در عین حال بسیار متفاوت بود و خیلی در موردش تعصب داشت و به شکست عقیده‌هایش هیچگاه فکر نمی‌کرد. دکتر بیمارانی را که مبتلا به بیماری ایدز می‌شدند آدم‌های خطاکار و گناه‌آلوده‌ای می‌دانست و برای آنها طلب آمرزش و مغفرت می‌کرد. او بیشتر از آنکه رابطه دکترمآبانه با بیمارانش داشته باشد یک جورهایی حالت استنطاق از آنها را انجام می‌داد که گذشته شما چه بود و چه و چه. چه کارهای ناپسند و مذمومی را انجام داده‌اید. به هر صورت دکتر حتی از پرداختن به کوچک‌ترین روابط شخصی بیماران نظیر اینکه با چه زنانی رابطه داشته‌اند نیز ابایی نداشت. در حالی که لزوما بیماری ایدز را کسانی نمی‌گیرند که رابطه پرخطر جنسی داشته‌اند و راه‌های انتقال مختلف و زیادی دارد. بعد از شکل‌گیری این عقاید دکتر بیماران را گناهکار دانسته و طوری در قرنطینه برنامه‌ریزی می‌کند که لااقل در آن دنیا به بهشت بروند. البته برآیند این مسائل باعث شد خود دکتر هم مبتلا به بیماری ایدز شود.

▪ تلخ‌اندیشی دکتر از چه مسائلی نشأت گرفته است؟

ـ دکتر آدم چندان تلخ‌اندیشی نیست. کسانی که طرز تفکر و ایدئولوژی ویژه‌ای دارند و حاضر به تغییر و تحول در نگاه‌شان نسبت به جامعه و مردم نیستند معمولا انسان‌های متعصب و یک‌سویه‌ای هستند و ظاهرا هم تلخ‌اندیش به نظر می‌رسند.

▪ دکتر نماینده جهان مادی و یحیی نماینده جهان معنوی و باورهای دینی است؟

ـ این‌گونه به شخصیت‌ها نگاه نمی‌کنم. یحیی هم صاحب نگاه و جهان‌بینی خاصی است. البته جهان‌بینی یحیی انسانی‌‌تر به نظر می‌رسد و به عمق مسائل توجه دارد.

▪ هدف اصلی دکتر از کمک به بیماران مبتلا به ایدز بهبود وضعیت آنها است یا اثبات توانایی‌هایش در علم طب و پزشکی؟

ـ هدف دکتر فقط کمک و حمایت از بیماران است. اساسا دکتر با قصد خدمت چنین مرکز درمانی را ایجاد کرده است. او با از خودگذشتگی تلاش می‌کند تا مرکز معین، ثابت و خاصی برای بیماران ایجاد شود. تا آنها شرایط سخت زندگی‌شان را بهتر سپری کنند و حتی آمرزیده هم بشوند. به همین دلیل مراسم‌های مذهبی در آسایشگاه جزو برنامه‌های ثابت محسوب می‌شد. به نوعی بیماران این دنیا را از دست دادند شاید بتوانند عاقبت خوبی در دنیای پس از مرگ پیدا کنند.

▪ اعتقاد به آموزه‌های دینی در رفتار و کنش‌های دکتر کمتر دیده می‌شود.

ـ همان‌قدر که به بیماری ایدز واضح و آشکار اشاره نشده بقیه مسائل هم نمادین و در حد تلنگر به تصویر درآمده است. سه سال قبل زمانی که فیلم ساخته شد امکان بیان آشکار و واضح بیماری ایدز وجود نداشت. به تازگی مجموعه‌هایی ساخته می‌شود که به صورت شفاف و واضح به بیماری ایدز می‌پردازند. حتی در طول مدت زمان فیلم از واژه و کلمه ایدز هم استفاده نشد. به همین دلایل این ذهنیت وجود داشت که به کاراکترها چندان پرداخته نشده است.

▪ قرنطینه دکتر را می‌توانیم دوزخی برای بیماران بدانیم که بعد از آن وارد مرحله جدیدی می‌شوند؟

ـ نه دکتر اینقدر منفی نبود. ممکن است نگاه و ذهنیت غالب به این شخصیت چندان خوشایند نباشد دکتر بر سر اعتقادش این کارها را انجام می‌داد. یعنی پزشکانی وجود دارند که ریاست بخش بیماران عفونی بیمارستانی را برعهده دارند. خودم هم با یکی از این نمونه‌ها برخورد داشتم و این دکتر در بخشی فعالیت می‌کرد که بیماران کودک بودند و فردی نیکوکار یک ویدئو یا تلویزیون و نوارهای کارتون به مرکز پزشکی اهدا کرده بود. دکتر اعتقاد داشت بیماران کودک نباید شخصیت‌های دختر کارتون‌ها را بدون حجاب و روسری ببینند. زیرا ممکن است دچار گناه شوند.

در حالی که بچه‌ها در شرف مردن بودند. اما دکتر تصور می‌کرد با این عملش به آنها خدمت می‌کند. با هدایت آنها را به بهشت رهنمون می‌کند. دکتر هیچ قصد خدایی عمل کردن یا رهبر مذهبی شدن را نداشت. از روی خیراندیشی فقط قصد کمک و یاری داشت.

▪ به هر صورت تلاش دکتر برای پیدا کردن راه‌های مختلف درمان بیماری نشان از توجه دکتر به ماندگار شدن نامش است؟

ـ بله، طبیعتا کسی که قصد خدمت و کمک به همنوع را دارد بدش هم نمی‌آید نامی نیک از او به یادگار بماند. اما هدفش این مساله نیست.

▪ برخلاف یحیی در طول فیلم چندان به شخصیت دکتر نزدیک نمی‌شویم.

ـ نمی‌دانم در فیلمنامه به شخصیت دکتر بیش از این پرداخته شده بود. هنگام فیلمبرداری شخصیت کمرنگ شد. دلیل عمده این مساله به خواست و نوع نگاه کارگردان فیلم برمی‌گردد.

▪ «پابرهنه در بهشت» شباهت‌هایی با آثار اینگمار برگمان دارد. در ارائه نقش دکتر از این نوع الگوها گرته‌برداری انجام ندادید؟

ـ نه به هیچ وجه. برای ایفای نقش دکتر الگویی نداشتم. مساله‌ای که باعث می‌شد شخصیت دکتر شکل بگیرد گفت‌وگوهای من و بهرام توکلی برای رسیدن به یک نظریه واحد و یکسان در مورد شخصیت دکتر بود. اساسا بهرام توکلی سمت و سویی برای ارجاع دادن من به نقش خاصی که در گذشته در مورد پزشکان در سینما کار شده بود نداشت.

دو شخصیت اصلی «پابرهنه در بهشت» دکتر و یحیی زاییده ذهن و فکر بهرام توکلی به عنوان کارگردان بودند. شاید یحیی نمادی از کاراکتر کارگردان جوان فیلم بهرام توکلی باشد که کلی سوال دارد و در درونش زلزله و تلاطمی جریان دارد اما ظاهرش آرام نشان می‌دهد.

▪ شخصیت دکتر هم به کاراکتر شخصیتی شما نزدیک بود؟

ـ آرامش دکتر اگر وجود داشت در لایه ظاهری ماجرا جریان داشت شخصیت‌های «پابرهنه در بهشت» کلا آدم‌هایی بودند که از درون منقلب و پیچیده هستند.

▪ ایفای این نوع شخصیت‌ها که واکنش در آنها حداقل است بسیار دشوار به نظر می‌رسد.

ـ درست است بازیگر با شخصیتی سهل، آسان و تک‌بعدی مواجه نیست یکی از دلایلم برای حضور در فیلم این شخصیت چندلایه و پیچیده دکتر بود. فکر می‌کنم خوب یا بد مطلق وجود ندارد. نگاه و قضاوت ما نسبت به انسان‌ها شخصیت آنها را شکل می‌دهد.

▪ یحیی با ورودش به آسایشگاه به جز دکتر بر سایر آدم‌های آنجا تاثیر می‌گذارد.

ـ بله، زیرا دکتر بر عقایدش پافشاری و اصرار دارد و اعتقاد دارد در باورهایش هیچ خلل و شکی وجود ندارد.

کار کردن با کارگردان جوانی که اولین تجربه‌اش را در سینما از سر می‌گذراند به نوعی ریسک محسوب می‌شود.

▪ بازیگری که به سنین میان‌سالی نزدیک می‌شود به هر میزان که به جوان‌ها اعتماد بیشتری داشته باشد به همان میزان ترکیب تجربه و قدرت جوانی، شادابی و جسارت هارمونی خوبی را به وجود می‌آورد.

مبتلا شدن دکتر نتیجه عملکردش است؟

ـ بله، استنباطم این‌گونه بود که به هر حال عقوبت و نتیجه اعمال‌مان را در همین جهان مشاهده می‌کنیم. البته گناهی که دکتر مرتکب می‌شد آگاهانه و عمدی نبود. بلکه ناشی از اعتقاد داشتنش بود. به هر حال نتیجه رفتارهای غلطش باعث آلوده شدنش شد.

این عقیده که آدم‌ها براساس گناه‌شان دچار بیماری و عقوبت می‌شوند ریشه در تفکرات مسیحی ندارد؟

خیلی وارد این مساله که آدم‌ها عقوبت اعمالشان را در این دنیا می‌گیرند نمی‌توان نشد. به هر حال نمونه‌های زیادی هم وجود داشته که عقوبت گناه فرد گریبانگیر اطرافیانش شده است. این نوع عقوبت البته برای شخص گناهکار رنج و درد بیشتری دارد.

▪ چرا دکتر با پدیده مرگ خیلی عادی برخورد می‌کند؟

ـ پزشکی که دراین سطح با بیمارانی روبه‌رو است که می‌داند عنقریب سرنوشتی جز مرگ ندارند، خیلی با مرگ بیگانه نیست و یک جورهایی رنگ مرگ به خودش می‌گیرد.

▪ محیط حاکم بر فضای فیلم به نوعی برآیند فضای آخرالزمانی دوران کنونی زندگی بشر امروزی نیست؟

ـ فکر می‌کنم وقتی یحیی به قرنطینه می‌رود بیشتر به خود ویرانگری دست می‌زند و به یک نتیجه می‌رسد که باید این مسیر را طی کند.

▪ دکتر هم به نوعی چنین کششی دارد؟

ـ نه، دکتر تمایلی به این کار ندارد، دکتر در واقع در اثر مجالست با بیماران آلوده می‌شود. به هر حال در وسط ماجرا قرار گرفتن تاوان‌هایی در پی دارد.

▪ به نوعی این نظریه که باورهای اخلاقی و دینی در کنار روشنفکری علمی جواب خواهد داد یکی از اهداف اصلی فیلم محسوب می‌شود؟

ـ بله، علم بدون باورهای دینی واقعی، تقوی و زهد هیچ اثر بلندمدت و هدفمندی نخواهد داشت و اگر علم وجود داشته باشد و در آن باورهای باطنی انسانی مذهبی شکل نگیرد، علم به تنهایی نمی‌تواند کارگشای زندگی بشر امروزی باشد و حتی می‌تواند خطرساز هم باشد. علم دو لبه تیز خدمت و خیانت را در درونش همراه دارد. چنانچه بخواهیم علم را در خدمت خودمان قرار دهیم و یک جورهایی به عنوان عملکرد مثبت اجتماعی به آن بیندیشیم فکر می‌کنم باید پرهیزکاری هم با آن تلفیق شده باشد.

▪ در نیمه دوم فیلم حضور دکتر کمرنگ و کم اثر می‌شود؟

ـ راجع به این اتفاق چندان راضی و خشنود نیستم و فکر می‌کنم این کمبود در فیلم وجود دارد و می‌توانست دکتر در نیمه دوم فیلم حضور موثرتری داشته باشد. به نوعی با این پرداخت کاراکتر دکتر ابتر و ناقص باقی ماند.

▪ دلیل خاصی داشت؟

ـ نه، فکر می‌کنم شیوه مونتاژ و فیلمنامه مجموعا باعث شد که شخصیت دکتر کمتر به چشم بیاید و جایش خالی به نظر برسد.

▪ کاراکتر دکتر این ویژگی را داشت که در حوادث نیمه دوم فیلم کنشمندتر حضور داشته باشد؟

ـ بله، خیلی دیگر از دوستان منتقد به این مساله اشاره داشتند و طرح سوال برای همه می‌کرد.

▪ صحبت‌هایی با کارگردان فیلم در این مورد انجام ندادید؟

ـ به‌هرحال صحبت‌هایی مطرح شد اما نهایتا کارگردان است که تصمیم اول و آخر را می‌گیرد.

فکر می‌کنم علت عمده چنین پرداختی برای شخصیت دکتر این بود که فیلم، فیلم یحیی است، نه دکتر.

بله، تمرکز فیلم روی یحیی است اما به‌هرحال باید میان دو شخصیت بالانس و توازن بیشتری صورت می‌گرفت. ممکن است بهرام توکلی از ساختاری کلاسیک در فیلمش پرهیز کرده باشد.

اما مخاطب ایرانی علاقه دارد که توأمان فرجام و سرنوشت شخصیت‌های فیلم برایش معلوم شود.

فیلم «پابرهنه در بهشت» به سینمای قصه‌گو وابسته نیست و نمی‌تواند دارای چنین ویژگی باشد.

▪ می‌توانید یک تعریف تک‌خطی از «پابرهنه در بهشت» ارائه دهید؟

ـ «پابرهنه در بهشت» یک اثر موفق به‌جهت فضاسازی، شخصیت‌پردازی، میزانسن و دکوپاژ محسوب می‌شود که برآیند ذهنی جوان، آگاه و فهیم بود. به‌هرحال بهرام توکلی ثابت کرد که در عین جوانی در زمینه سینما و کارگردانی خیلی پخته و سنجیده عمل می‌کند.

▪ در دهه پنجم زندگی‌تان نقش‌های متفاوتی را تجربه کرده‌اید. می‌خواهم بدانم مسیر ثابت حرکت این تاریخ چیست؟

ـ در این شرایط سنی خیلی علاقه دارم شخصیت‌های متنوع و مختلفی که از جنس هم نباشد را بازی کنم، کاری که بسیار سخت و دشوار است. این سخت‌بودن عرصه باعث چالش و دست‌وپنجه نرم‌کردن با ابعاد شخصیت می‌شود. برای حفظ این روند، مجبورم همیشه به‌لحاظ فنی به‌روز باشم و از کلیشه‌ها دوری کنم.

▪ اغلب بازیگران صاحب‌سبک دنیا در سن میانسالی به دوران اوج بازیگری‌شان نزدیک می‌شوند و نقش‌های متفاوتی را ایفا می‌کنند.

ـ امیدوارم چنین اتفاقی برای من هم رخ بدهد.

احمد محمد اسماعیلی