عراق

عراق یکی از مؤسسان «سازمان کشورهای صادرکننده نفت» اوپک است, اما از هنگام اجرای برنامه «نفت در برابر غذا»ی سازمان ملل در این کشور, از نظام سهمیه بندی تولید نفت اوپک کنار گذاشته شده است

عراق یکی از مؤسسان «سازمان کشورهای صادرکننده نفت» ( اوپک) است، اما از هنگام اجرای برنامه «نفت در برابر غذا»ی سازمان ملل در این کشور، از نظام سهمیه بندی تولید نفت اوپک کنار گذاشته شده است. موقعیت حساس و ذخایر غنی نفتی، جایگاه این کشور را به عنوان کشوری تأثیرگذار بر اوپک همچنان حفظ کرده است.

تولید نفت عراق در ژانویه ۲۰۰۵ با ۹۰ هزار بشکه کاهش به یک میلیون و ۸۲ هزار بشکه در روز رسید. این کشور، تنها عضو بدون سهمیه تولید در اوپك است. آخرین خبرها نشان می دهد که ثامر الغضبان، وزیر نفت عراق، از اختصاص بودجه سه میلیارد دلاری برای بازسازی صنعت نفت این کشور و افزایش مجموع تولید آن به روزانه ۹/۲ میلیون بشکه خبر داده است. به گفته الغضبان، ظرفیت تولید نفت این کشور درپنج تا شش سال آینده به ۶ میلیون بشکه در روز خواهد رسید.

یکی از مهم ترین مشکلات کنونی عراق، نبود امنیت برای سرمایه گذاری در صنعت نفت این کشور است؛ از این رو ، حملات خرابکارانه به خطوط انتقال نفت آن در چند ماه اخیر روزمره و معمول شده است.

جدیدترین اخبار مبادلات انرژی عراق، افتتاح شبکه انتقال برق ایران در عراق در بهمن ۱۳۸۳ است که به طور آزمایشی از تابستان این سال با ظرفیت ۸۰ مگاوات ساعت آغاز شده بود.

مقامات نفت عراق، متوسط صادرات نفت این کشور را در سال ۲۰۰۴، نزدیک به یک میلیون و ۵۵ هزار بشکه اعلام کردند. از این میزان صادرات یک میلیون و ۴۳ هزار بشکه از میدان های جنوب و ۱۲۰ هزار بشکه از میدان های نفت شمال بوده است. متوسط صادرات سالانه نفت عراق به دلیل حملات خرابکارانه و ناامنی در این کشور، پایین تر از ۸۵/۱ میلیون بشکه مد نظر این کشور است.

● پیشینه تاریخی

عراق در عصر باستان، «مزوپوتامیا» (بین النهرین) نام داشت. در این سرزمین اقوام سومری، بابلی و ایرانی ساکن بودند. رومی ها قسمت غرب و ایرانی ها قسمت شرق این سرزمین را در اختیار داشتند. شهر بغداد در سال ۷۶۲ پس از میلاد مسیح، تأسیس و مرکز فرمانروایی خلیفه عباسی شناخته شد. این شهر در زمان خود یکی از بزرگ ترین مراکز آموزش ادبیات و علوم مختلف در جهان بود.

پس از حمله ویرانگر مغول ها در سال ۱۲۵۸، سرزمین عراق به دست ترک های عثمانی افتاد، اما حضور عثمانی ها در این سرزمین تا پیش از پایان جنگ جهانی اول محقق نشد و تا این زمان، عثمانی ها از طریق پایتخت خود عراق را اداره می کردند. با تضعیف و نابودی امپراتوری عثمانی، سه ایالت زیر کنترل آنها به قلمرو حکومتی انگلستان در عراق پیوست. پس از سپری شدن مدت کوتاهی، عراق در سال ۱۹۳۲ زیر سلطه کامل انگلستان درآمد.

در اوت ۱۹۲۱، انگلیسی ها «ملک فیصل» را به پادشاهی عراق برگزیدند. در سال ۱۹۳۰، پیمان اتحاد ۲۵ ساله میان انگلیس و عراق به امضا رسید و از سال ۱۹۳۱ تا ۱۹۳۲ نیز این کشور زیر قیمومت جامعه ملل- به رهبری انگلیس- قرار داشت. قیمومت جامعه ملل در اکتبر ۱۹۳۲ پایان یافت و از این تاریخ کشور عراق استقلال رسمی یافت.

در سال ۱۹۳۳ پس از مرگ ملک فیصل، پسرش – پادشاه قاضی- جانشین او شد و در سال ۱۹۳۶ مجمع اتحاد با کشورهای عربی را تشکیل داد. سه سال بعد، قاضی در یک سانحه کشته شد و پسر سه ساله اش « فیصل» عنوان نایب السلطنه عراق را یافت. او در می ۱۹۵۳ ( هجدهمین سال تولدش) به طور رسمی بر تخت پادشاهی این کشور نشست. در سال ۱۹۵۸ و در دوران شورش و طغیان کشور، پادشاه جوان و نخست وزیرش «نوری سعد» هر دو کشته شدند.

حاکمان عراق چندین بار با کودتای نظامیان از کار برکنار شدند که آخرین آن در جولای ۱۹۶۸ روی داد و در آن، رژیم بعث عراق با حمایت « ژنرال حسن البکر» حکومت را در دست گرفت. ژنرال البکر موفق شد به هرج و مرج کشور پایان دهد و حکومت نسبتاً با ثباتی را ایجاد کند. پسر خواهرش، صدام حسین، در پیشبرد این اصلاحات و برقراری امنیت نقش مؤثری ایفا کرد. در جولای ۱۹۷۹، صدام حسین جانشین البکر شد. وی که درسال ۱۹۳۷ در یک خانواده اهل سنت متولد شده است، نقش مؤثری در تثبیت استبداد و رژیم بعثی داشته است. یک سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، عراق با حمله ناجوانمردانه، استان های جنوبی ایران را به تصرف درآورد و آغازگر جنگی شد که ۸ سال به طول انجامید و خسارت های سنگینی را به بار آورد.

در دوران جنگ تحمیلی عراق با ایران، صدام حسین از حمایت بی دریغ کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس برخوردار بود. پس از پایان جنگ، دیری نگذشت که زیاده طلبی های صدام حسین دامان اعراب منطقه را گرفت و عراق در یک حمله وسیع، در اندک زمانی کویت را به تصرف خود درآورد و آتش جنگ بزرگ دیگری را در منطقه شعله ور کرد که آثار شوم آن هنوز گریبانگیر مردم عراق و اوضاع امنیتی منطقه را نیز دگرگون کرده است. این جنگ بهانه ای شد تا حضور زورگویانه آمریکا را در منطقه خلیج فارس توجیه کند.

پس از پایان حکومت صدام در بهار ۲۰۰۳، این کشور را ائتلافی به رهبری آمریکا و انگلیس اداره می کردند. در ۸ مارس ۲۰۰۴، شورای حکام، قانون اساسی موقت را به امضا رساند. در ۲۸ ژوئن ۲۰۰۴، گروه ائتلاف قدرت را به دولت منتقل کرد و خود منحل شد. تا زمان برگزاری انتخابات عمومی در ۳۰ ژانویه، حکومت در دست دولت موقت بود. نتیجه این انتخابات در ۱۳ فوریه ۲۰۰۵ اعلام شد. ائتلاف شیعیان و حزب مؤتلفه عراق با ۴۸ درصد آرا پیروز این انتخابات شد. این ائتلاف به رهبری آیت الله سیستانی اداره می شود.

سهم کردها، کسب ۲۵ درصد آرا بود. در نهایت « ابراهیم جعفری» به عنوان رئیس اجرایی عراق انتخاب شد. قرار است به زودی نخست وزیر این کشور نیز انتخاب شود. بازنویسی قانون اساسی این کشور از امور دیگری است که با روی کار آمدن دولت جدید انجام خواهد شد، اما آنچه در تاریخ این کشور همواره در اذهان جهانیان باقی می ماند، وقوع دو دهه جنگ بزرگ و خانمان سوز است که رژیم بعث به رهبری صدام آن را به راه انداخت. در نتیجه این جنگ ها، وضع اقتصادی آنها اسفبار شد و زیرساخت های اقتصادی و هنجارهای اجتماعی آن به شدت آسیب دید.

● تولید نفت

ذخایر نفتی اثبات شده عراق در سال ۲۰۰۴، نزدیک به ۱۱۵ میلیارد بشکه برآورد شده است. در آگوست ۲۰۰۴، الغضبان، وزیر نفت عراق، ذخایر احتمالی نفت این کشور را ۲۱۴ میلیارد بشکه اعلام کرد. بر مبنای این برآوردها، عراق سومین منبع بزرگ نفت جهان شناخته شده است.

برخی از کارشناسان معتقدند با انجام عملیات اکتشافی و به کارگیری فناوری حفاری افقی، ذخایر واقعی نفت عراق بیشتر نیز خواهد شد. برآوردها نشان می دهد که تنها ۱۰ درصد از ذخایر و منابع طبیعی نفت این کشور استخراج شده است. عراق ۶ میدان بسیار عظیم و نزدیک به ۱۷ میدان بزرگ نفتی دارد.

ذخایر نفت خام این کشور بسیار متنوع است. در این کشور از نفت سنگین با درجه گرانروی ۲۲ تا نفت نسبتاً سبک با درجه گرانروی ۳۵ تولید می شود. دو میدان عظیم و فعال «رومیله» و «کرکوک»، به طور عمده به صادرات نفت اختصاص دارند. از میدان «رومیله جنوبی» سه نوع نفت به نام های سبک، متوسط و سنگین بصره تولید می شود. انواع نفت این میدان در معاملات بین المللی به نام های «بصره معمولی» با درجه گرانروی ۳۴ و ۴/۳ درصد گوگرد، «بصره متوسط» با درجه گرانروی ۳۰ و ۶/۲ درصد گوگرد و «بصره سنگین» با درجه گرانروی ۲۴-۲۲ و ۴/۳ درصد گوگرد، شناخته می شود. از میدان «کرکوک» نفت خام نسبتاً سبک با درجه گرانروی ۳۵ و نسبتاً ترش با ۹۷/۱ درصد گوگرد برداشت می شود. باقی مانده ذخایر این میدان ۷/۸ میلیارد بشکه است. یک نوع نفت سنگین تر و شورتر با درجه گرانروی ۲۷ و ۲/۱درصد گوگرد نیز صادر می شود. البته میزان گرانروی و سولفور نفت این میدان چند ماه پیش از آغاز جنگ در این کشور تغییر کرده است ؛ به گونه ای که درجه گرانروی آن از ۳۳-۳۲ کاهش و میزان سولفور آن بیش از ۲درصد افزایش یافته است. کاهش کیفیت نفت خام، یکی از علل انجام عملیات بیشتر پمپاژ نفت تا ۶۸۰ میلیارد بشکه در روز اعلام شده است. برخی از تحلیل گران بر این باورند که مدیریت ضعیف منابع نفتی در دوران حکومت صدام ، ازجمله تزریق دوباره نفت سوختی، پسماندهای پالایشی و نفت بدون گاز تولید شده، می تواند تأثیر جدی و حتی آسیب رسانی دائمی بر این میدان داشته باشد. از این عوامل تزریق دوباره نفت سوختی سبب افزایش درجه گرانروی نفت در میدان کرکوک شده و عملیات اکتشاف نفت را گران تر و دشوارتر کرده است.

علاوه بر میدان نفتی کرکوک، در شمال عراق، میدان های دیگری نظیر «بای‌حسن»، «الجمبور»، «الخباز»، «اجیل» (صدام سابق) نیز وجود دارند. برآوردها نشان می دهند كه ۶۰ درصد تأسیسات نفتی «شرکت نفت شمال» (NOC) در شمال و مرکز عراق در جنگ خلیج فارس آسیب دیده اند.

یکی دیگر از میدان های مهم نفتی عراق، میدان «بغداد شرقی» با ذخایر ۱۱ میلیارد بشکه است که در آوریل ۱۹۸۹ به خط تولید نفت عراق پیوست. پیش از آغاز جنگ، این میدان که در مرکز کشور واقع شده نزدیک به ۵۰ هزار بشکه نفت سنگین با درجه گرانروی ۲۳ و روزانه ۳۰ میلیون فوت مکعب گاز طبیعی همراه تولید می کرد.

در سپتامبر ۱۹۹۹، بیش از ۵۰ شرکت خارجی در نمایشگاه فناوری نفت و گاز در بغداد حضور یافتند. در ۱۰ سال گذشته هیچ گاه شرکت های خارجی در این حد در عراق حضور نداشته اند. بیشتر این شرکت ها کانادایی، فرانسوی، ایتالیایی و انگلیسی بودند. آنچنان که مقامات رسمی عراق برای استقبال از شرکت های آمریکایی اعلام آمادگی کرده بودند، هیچ شرکتی از آمریکا در این نمایشگاه حضور نیافت. میدان نفتی «کرکوک شمالی» نخستین بار در سال ۱۹۲۷ کشف شد. با کشف این میدان، تولید نفت در بخش شمال این کشور آغاز شد.

تولید و توسعه میدان های نفتی عراق در میان کشورهای جهان، کمترین هزینه را دارد؛ به گونه ای که برای تولید هر یک میلیون ظرفیت اضافی در میدان کرکوک، هزینه ای معادل ۷۵۰ میلیون دلار، در میدان های کوچک تر واقع در شمال غرب عراق ۳ میلیارد دلار و برای میدان های نفتی نزدیک به «رومیله» نزدیک به ۶/۱ میلیارد دلار لازم است.

براساس برآوردهای « انجمن های تحقیقات انرژی کمبریج»، متوسط هزینه توسعه میدان های نفت عراق برای هر یک میلیون بشکه نفت اضافی ، ۵/۳ میلیارد دلار است، با این حال این میزان هزینه هنوز هم نسبت به استانداردهای جهانی در سطح پایینی قرار دارد. در هر صورت تنها ۱۷ میدان از ۸۰ میدان کشف شده عراق توسعه یافته اند و چاه های حفر شده در آنها در مقایسه با همسایگان آن عمق کمتری دارد؛ از این رو، از نظر نفتی دورنمای بسیار خوبی را برای جهانیان ترسیم کرده است. در کل تنها نزدیک به ۲۳۰۰ چاه در عراق حفاری شده است که در مقایسه با تعداد یک میلیون چاه حفاری شده در تگزاس بسیار ناچیز است.

---