جمعیت فدائیان اسلام و مسائل جهان اسلام

در این نوشتار کوشش خواهد شد که فعالیتهای جمعیت فدائیان اسلام در حوزه برون مرزی و در قبال مسایل جهان اسلام مورد بحث و بررسی قرار گیرد هر چند که محور اصلی این پژوهش تعامل فدائیان اسلام با مسئله فلسطین و جنبش اخوان المسلمین مصر خواهد بود

نهضت های اسلامی به رهبری روحانیت سهم قابل توجهی از صفحات تاریخ معاصر ایران را به خود اختصاص داده است. در این میان حرکت دینی – سیاسی «جمعیت فدائیان اسلام » همراه با شکل جدیدی از مبارزات علیه حکومت سلطنتی یک نقطه عطف به حساب می آید.

اهمیت این مسئله زمانی است که بنیاد گرایی شیعی به بنیاد گرایی سنی نزدیک می شود و فضایی از همکاری های نظری و عملی میان آنان پدید می آید. در زمانی که ساختار قضایای فلسطین را ناسیونالیست عربی شکل داده بود و جریان اخوان المسلمین، بنیادگرایی با تعصب مذهبی سنی، شناخته می شد، فدائیان اسلام به رهبری روحانی جوانی به نام نواب صفوی با ایدئولوژی زلال شیعی توانستند ساختار این معادلات را به هم بریزند. زیرا وی نقاط تفرقه افکن و آفت خیز اعتقادی شیعه و سنی را ترک نمود و به سوی محورهایی کوچ نمود که همانند مغناطیس حتی خرده مسلک و مکتب های اسلامی را می رباید.

اتخاذ موضع در قبال اعلام موجودیت اسرائیل، شرکت در اجلاس مؤتمراسلامی، اشتراک مساعی با مبارزان فلسطینی، آشنایی با آرمان و ایده اخوان المسلمین و همکاری با آن و سفر به مصر و ارتباطات نزدیکتر با اخوان پس از آن، همگی شاهد و ناظر به این امر است که فدائیان اسلام و نواب صفوی به عنوان یک اصل ثابت، راه همکاری و تعامل با جهان اسلام را در پیش گرفته بودند.

● مقدمه:

در بخشی از اعلامیه تاریخی جمعیت فدائیان اسلام چنین آمده است: «ما کوس بیدار باش رابرای حفظ نوامیس اسلامی و ملل اسلامی می نوازیم و به یاری خدای جهان حدود مسلمین را حراست می کنیم.» (۱)

هر چند که اساس شکل گیری جمعیت فدائیان اسلام، بر مقابله با انحرافات فکری و اجرای احکام اسلامی استوار بود و فعالیت های آن شکل درون مرزی داشت، اما این جمعیت بر اساس اصول راهبردی و اساسنامه ای که شدیدا" به آن پایبند بود، به مسایل جوامع و ممالک اسلامی نیز اهتمام می ورزید.

این سازمان انقلابی، که عده ای جوان و پرشور و شجاع آن را تأسیس کرده بودند، هرچند که در ابتدای راه برنامه ها و اقداماتشان سرکوب شد، اما در همین دوره کوتاه فعالیتش کارهای بزرگی انجام داد و ثابت نمود که در آینده قابلیت تبدیل شدن به یک جریان بنیاد گرای بین المللی با ایدئولوژی شیعی را دارد. از این رو بررسی و تحقیق پیرامون عملکرد جمعیت فدائیان اسلام در زمینه های مختلف، ما را با اهداف و آرمانهای این گروه بیشتر آشنا می کند و میزان صحت و سقم برخی انتقادات را نیز نسبت به آنان، نمایان خواهد نمود.

نیم قرن از شهادت بنیانگذاز جمعیت فدائیان اسلام و عده ای از دوستانش می گذرد. در واقع با شهادت نواب صفوی، درخشش جمعیت فدائیان اسلام نیز به خاموشی گرائید و چنانچه نواب صفوی را از فدائیان اسلام کسر کنیم ، اعتبار فدائیان اسلام، بی رنگ خواهد شد.

به این جهت بررسی، عملکردهای این جمعیت، بدون در نظر داشت رهبری نواب امکان پذیر نیست. شخصیتی که با شور و حرارت جوانی و انقلابی توانست ،رژیم پهلوی را با چالش های جدی مواجه کند و نام خویش را در سطح جوامع اسلامی و بین المللی بلند آوازه کند.

هر چند هدف اولیه اقدامات فدائیان اسلام سران حکومت در ایران و سایر کشورهای اسلامی بود، اما این جمعیت ریشه بدبختی و عقب ماندگی جوامع اسلامی را حکومت های استعماری نظیر آمریکا ، شوروی و انگلیس می دانست.

به قول شهید رجایی؛ فدائیان اسلام شعارهایی می دادند که امروزه در سطح بالای جمهوری اسلامی داده می شود و حقیقتا نواب معتقد بود که اگر این ملت حرکت کند پرچم اسلام را نیز برفراز کاخهای جباران و ستمگران واشنگتن، لندن و کرملین خواهد زد. (۲)

و این گونه بود که مجلات خارجی بعد از شهادت او نوشتند:

شخصیتی که چهار سال منافع غرب را به خطر انداخته بود، در ایران کشته شد. (۳)

بررسی تاریخچه پیدایش، برنامه های مبارزاتی، مواضع آنان نسبت به قضایای داخلی و تعامل با اشخاص مذهبی و دولتی در عین اهمیت و ارزشمندی، از محدوده این مقاله خارج است. در این نوشتار کوشش خواهد شد که فعالیتهای جمعیت فدائیان اسلام در حوزه برون مرزی و در قبال مسایل جهان اسلام مورد بحث و بررسی قرار گیرد هر چند که محور اصلی این پژوهش تعامل فدائیان اسلام با مسئله فلسطین و جنبش اخوان المسلمین مصر خواهد بود.

این مقاله با استفاده از منابع متعدد و برخی اسناد به گونه ای سازماندهی شده است که عناوین برجسته تعاملات فدائیان اسلام با مسایل جهان اسلام از نظر سیر تاریخی ازبدو تأسیس (۱۳۲۴)تا شهادت نواب صفوی (۱۳۳۴) مورد مطالعه قرار گیرد. از این رو امیدواریم این نوشتارکه در سه فصل تنظیم شده است بتواند فرازهای مهمی از کارنامه فدائیان اسلام را در رابطه با مسایل جهان اسلام، پیش روی خوانندگان قرار دهد.

● فصل اول ؛ کلیات

▪ پیشینه وضرورت پژوهش

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران وپس ازدسترسی به اسناد ساواک، عملکرد فدائیان اسلام در عرصه های مختلف تا حدود زیادی مورد توجه واقع شده است. نهضت شناسان اسلامی کوشش کرده اند اهداف، برنامه ها و عملکردهای جنبش های اسلامی را روشن کنند که دراین زمینه «جمعیت فدائیان اسلام» با زمینه شیعی اش در صدر فهرست قراردارد. خوشبختانه درخصوص شناسایی تاریخچه جمعیت فدائیان اسلام اقداماتی انجام شده است ولی درخصوص شناساندن این گروه کار چندانی صورت نگرفته است.

این پژوهش اولا" از این جهت ضروری است تا به بهانه پنجاهمین سالگرد شهادت نواب صفوی وجمعی از اعضای فدائیان اسلام، ازشخصیت آنان تجلیل شود و از تلاشها و زحمات آنان برای تشکیل حکومت اسلامی و مبارزه خالصانه علیه رواج فرهنگ ضد دینی ومقابله با استبداد و استکبار تقدیر شود.

ثانیا فضا های خالی برای تحقیق بیشتر در این زمینه مشاهده می شود که در این مقاله سعی شده است که از اطلاعات متعدد اما پراکنده درخصوص فعالیتهای برون مرزی جمعیت فدائیان اسلام، مجموعه ای منسجم پدید آورد و به صورت فشرده و درچند صفحه، تعامل این جمعیت با مسائل جهان اسلام را درمحورهای یاد شده مورد بررسی قرار دهد.

▪ وحدت اسلامی ؛ اصل راهبردی فدائیان اسلام

تلاش برای نزدیکی بین مسلمانان و از بین بردن مرزهای تفرقه برانگیز قومی و مذهبی میان مسلمانان و جوامع اسلامی از اصول راهبردی فدائیان اسلام بود. این سازمان خود را ملتزم می دانست که منافع مردم ایران را از منافع سایر ملل جهان اسلام جدا نداند.

نواب صفوی در مصاحبه با خبرنگار پاکستانی روی چهاراصل تکیه نمود:

۱) اسلام نظام کامل برای زندگی است.

۲) قومیت گرایی در اسلام نیست و اتحاد شیعه و سنی باید حفظ شود.

۳) تضادی بین اسلام و وطن خواهی نیست.

۴) اتحاد جهان اسلام با اجرای قوانین اسلامی ممکن بوده و تنها در این شرایط است که مشکلات مسلمانان حل می شود.

ایشان همچنین در مصاحبه با مجله «المسلمون» ارگان نشراتی اخوان المسلمین گفت:

بر ماست که با اسلام متحد شویم و به تلاش بپردازیم و جز جهاد در راه خدا و تلاش در جهت عزت اسلام همه چیز را فراموش کنیم...آیا زمان آن فرا نرسیده که مسلمانان با رسیدن به رشد و بلوغ، اختلافات شیعه و سنی را رها کرده و همه با هم به کتاب پروردگار خود بنگرند. (۵)

این دیدگاه واقع گرایانه نشان می دهد که نواب فقط یک جوان انقلابی احساساتی نیست بلکه اندیشه های وحدت طلبانه او، با نظریات بزرگانی چون سید جمال ، عبده و حسن البناء انطباق دارد. برنارد لوئیس در کتاب خود «غرب و خاورمیانه » در مورد فدائیان اسلام می نویسد:

آنها (فدائیان اسلام )ایده وحدت اسلامی را ارایه می کنند. این تئوری تاحدود زیادی به اندیشه اخوان المسلمین شباهت دارد. (۶)

تدارکات سازمانی و مشغله های فراوان فکری در سالهای نخست تأسیس فدائیان اسلام مانع از توجه نواب صفوی به اندیشه وحدت اسلامی نشد. وی در سال ۱۳۲۶ به این منظور با « فرید خانی» سفیر سوریه در تهران، ملاقات کرد وبرنامه ای برای اتحاد ملل اسلامی ارایه کرد. (۷)

این اقدامات نواب هرچند در راستای کسب اشتهار و اعتبار بین المللی برای فدائیان اسلام نیز بود اما ایده وحدت اسلامی امری نبود که نواب فقط به شعار اکتفا کند و قدمی برای تحقق آن برندارد. سفر تاریخی نواب به کشورهای مصرو اردن را باید در راستای این تفکر دانست. پس از این سفر نواب دریافت که رسیدن به وحدت اسلامی امری ممکن است لذا در خرداد ماه ۱۳۳۳ مسلمانان را برای تجدید عظمت اسلام به اتحاد و همدلی و مبارزه دعوت نمود و طی اعلامیه ای خطاب به همه مسلمانان اظهار داشت:

چون پروانه های شمع حقیقت ، اینک که نسبت به خدای عزیز جهان بی وفایی می شود با هم بسوزیم .از این سوختن ریشه این جنایات و معاصی را بسوزانیم. (۸)

موضع گیری سریع و قاطع فدائیان اسلام در قبال موجودیت اسرائیل و سفر نواب صفوی به اجلاس مؤتمر اسلامی و پس از آن به مصر را باید در قالب همین ایده مورد تحلیل قرار داد.

● فصل دوم ؛ فدائیان اسلام ، مؤتمر اسلامی و مسئله فلسطین

▪ اعلام موجودیت اسرائیل و عکس العمل فدائیان اسلام

بدنبال اعلام موجودیت رژیم صهیونیستی اسرائیل در سال ۱۳۲۷ ، امواج خشم و نفرت جوامع اسلامی را نسبت به اسرائیل فراگرفت.سازمانها و نهادهای مردمی درسراسر کشورهای اسلامی و عربی تظاهرات گسترده ای را به راه انداختند و دولتهایشان را برای اعزام آنان جهت نبرد با اسرائیل تحت فشار قرار دادند.

در ایران حکومت پهلوی نسبت به این امر حساسیتی از خود نشان نداد. اما جمعیت فدائیان اسلام و آیت الله کاشانی که همکاریهای تنگا تنگی را در آن زمان داشتند، واکنش نشان دادند. به دعوت آنان اجتماع عظیمی در روز جمعه ۳۱ اردیبهشت ۱۳۲۷ در مسجد سلطانی تهران (فقط پس از شش روز از تشکیل دولت اسرائیل َ) به منظور حمایت از مسلمانان فلسطین در قبال هجوم صهیونیستها برگزارشد. در این روز نواب صفوی و آیت الله کاشانی قطعنامه شدیدالحنی را علیه اسرائیل و در جهت بیداری امت اسلامی صادر کردند. پس از آن جمعیت کثیری سوار بر اتوبوسها ، در خیابانهای تهران به راه افتادند و تاساعت ۹ شب بر ضد اسرائیل شعار دادند. (۹)

فردای آن روز محلهایی که برای ثبت نام جهت اعزام به فلسطین ، مشخص شده بود مملو از داوطلبینی شد که برای جنگیدن با اسرائیل اعلام آمادگی کردند. قریب به پنج هزار نفر ثبت نام کردندو فدائیان اسلام خطاب به دولت این اعلامیه را صادر کرد:

هوالعزیز ، نصرمن الله و فتح قریب

خونهای پاک فدائیان اسلام در حمایت از برادران فلسطین می جوشد. پنج هزار نفر از فدائیان رشید اسلام عازم کمک به برادران فلسطینی هستند و با کمال شتاب از دولت ایران اجازه حرکت به سوی فلسطین را می خواهند و منتظر پاسخ سریع دولت می باشند. (۱۰)

سید مجتبی نواب صفوی – فدائیان اسلام

پس از صدور این اعلامیه نواب صفوی دولت را تحت فشارقرارداد تا امکان عزیمت داوطلبین را فراهم کند. نواب با ابراهیم حکیمی نخست وزیر وقت ملاقات نمود و برخواست جدی فدائیان اسلام تأکید نمود. اما حکیمی در این دیدار پاسخ روشنی به او نداد و بررسی مسئله را به روزهای بعد موکول کرد. پیگیریها و تلاشهای فدائیان اسلام نهایتا" بی نتیجه ماند و دولت خواسته آنان رااجابت نکرد.

نواب کینه عمیقی نسبت به یهود صهیونیستی پیداکرده بود. در حالیکه سران کشورهای عربی برای مقابله با اعلام موجودیت اسرائیل تعلل می کردند و به نوعی قضیه را بین العربی می دانستند ، نواب معتقدبود که با ملی گرایی عرب نمی توان مسئله فلسطین را حل کرد بلکه باید با شعار امت اسلام آنجا را آزاد نمود. او راه نجات فلسطین را ایثار و شهادت می دانست. (۱۱)

پژوهشگر: امان لله شفایی

منابع:

- «رهنمای حقایق » یا « اعلامیه فدائیان اسلام » ، دفتر منشور برادری ، ص ۱۵۸۱

۲- مجله پلیس انقلاب ، مصاحبه با محمد مهدی عبد خدایی ، ش۱۱، ص ۱۰

۳- همان ، ش ۱۲ ، ص ۴۵

۴- « سید مجتبی نواب صفوی ، اندیشه ها ، مبارزات و شهادت او»، سید حسین خوش نیت ، تهران ، منشور برادری ، ۱۳۶۰ ،ص۱۳۱

۵-روزنامه اطلاعات (ضمیمه ) ، ش ۲۰۷۱۴ ، ۴/۲/۱۳۷۵ ، ص ۲

۶- همان ، ص ۲

۷- «فدائیان اسلام ، تاریخ ، عملکرد و اندیشه »، سید هادی خسرو شاهی ، تهران ، اطلاعات ، ۱۳۷۵ ، ص ۶۶

۸- روزنامه کیهان ، ش ۳۳۰۴ به نقل از:انقلاب اسلامی و ریشه های ان ، عباسعلی عمید زنجانی ، نشر کتب سیاسی ، ص ۴۲۶

- زمینه های انقلاب اسلامی ایران ، نجف لکزایی و منصور میراحمدی ، مؤسسه فرهنگی انتشارات ائمه (ع) ۱۳۷۷ ، ص۱۲۲

- فصلنامه «تاریخ و فرهنگ معاصر» ، ش ۳و۴ ، ص۳۸-۳۷

۱۱- جمعیت فدائیان اسلام ونقش آن درتحولات سیاسی – اجتماعی ایران،داوود امینی، تهران،مرکزاسنادانقلاب اسلامی، ۱۳۸۱

،ص۱۴

۱۲- مروری برتاریخچه فدائیان اسلام(خاطرات محمد مهدی عبدخدایی)،تدوین سیدمهدی حسینی،تهران،مرکزاسنادانقلاب اسلامی،

۱۳۷۹،ص ۱۶۲

- همان ، ص۱۶۳

- سید مجتبی نواب صفوی ، اندیشه ها ،مبارزات و شهادت او ،همان ،ص ۱۳۶

- جمعیت فدائیان اسلام و نقش آن در تحولات سیاسی – اجتماعی ، همان،ص۳۱۱

- بیست سال تکاپوی اسلام شیعی در ایران ، روح الله حسینیان ، تهران ،مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۱ ، ص۲۹۳

- خاطرات نیره السادات احتشام رضوی ، تدوین حجت الله طاهری ، تهران ،مرکز اسناد انقلاب اسلامی ،۱۳۸۳،ص۹۸

- سید مجتبی نواب صفوی، اندیشه ها ،مبارزات و شهادت او ، همان ، ص۱۳۹

- مروری بر تاریخچه فدائیان اسلام ، همان ، ص ۱۶۸

- همان ، ص ۱۷۰

- همان ، ص۱۶۹

- نهضت روحانیون ایران ،علی دوانی ، بنیاد فرهنگی امام رضا(ع) ، ص ۲۰۳

، ۱۵/۸/۱۳۸۴ www.mehr news.com- به نقل از خبرگزاری مهر ،

- نهضت روحانیون ایران ، همان ، ص ۲۰۳

- سید مجتبی نواب صفوی ، اندیشه ها ، مبارزات و شهادت او ، همان ، ص ۱۳۶

- خاطرات نیرهٔ السادات احتشام رضوی ، همان ، ص ۹۱

- سید مجتبی نواب صفوی ، اندیشه ها ،مبارزات و شهادت او ، همان ، ص۱۳۷

- مروری بر تاریخچه فدائیان اسلام، همان ص۱۷۳

- سید مجتبی نواب صفوی ،اندیشه ها ،مبارزات و شهادت او ، همان ، ص ۱۴۵

- نهضت روحانیون ایران ، همان ، ص ۲۰۵

- همان ، ص ۲۰۵

- جنبش آزادیبخش ، نشریه شماره ۳۳ حزب جمهوری اسلامی ، ص ۹۳

- اخوان المسلمین،بهمن آقایی وخسرو صفوی،تهران،معراج،۱۳۶۱،ص۲۵

- سید مجتبی نواب صفوی،اندیشه ها ،مبارزات وشهادت او،همان،ص۱۴۱

- جمعیت فدائیان اسلام ونقش آن در تحولات سیاسی –اجتماعی،همان ،ص۴۸

- همان،ص۱۰۶

- به نقل از پدر سالاری جدید ، هشام شرابی ، ترجمه احمد موثقی ،تهران ،۱۳۸۰،کویر،ص ۲۲۷

، ۱۵/۸/۱۳۸۴www.roozanline.comدولتهای اسلامی و چالشهای پیش روی اصولگرایان،مهدی خلجی ،برگرفته از:، -

- اخوان المسلمین مصر در امتحان تاریخ ، کمال حاج سید جوادی ، تهران ،نشر میثاق ، ۱۳۵۸،ص۵

- استراتژی وحدت در اندیشه سیاسی اسلام ،احمد موثقی ،قم ،مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی،۱۳۷۱،ص۱۲۶

- مروری بر تاریخچه فدائیان اسلام،همان،ص۱۷۰

- همان،ص۱۷۰

- همان ص۱۷۱

- خاطرات نیره السادات احتشام رضوی،همان،ص۱۰۲

- سید مجتبی نواب صفوی،اندیشه ها ،مبارزات وشهادت او،همان،ص۱۴۵

- نهضت روحانیون ایران،همان،ص۲۰۶

- مروری برتاریخچه فدائیان اسلام ، همان ، ص ۱۷۱

- خاطرات نیره السادات احتشام رضوی ، همان ، ص ۱۰۱

- استراتژی وحدت در اندیشه سیاسی اسلام ، همان ،ص ۱۲۶

- سید مجتبی نواب صفوی ،اندیشه ها ، مبارزات و شهادت او ، همان ، ص ۱۴۷

- استراتژی وحدت در اندیشه سیاسی در اسلام ، همان ، ص۱۲۷

- جمعیت فدائیان اسلام و نقش آن در تحولات سیاسی – اجتماعی ایران ، همان ، ص۴۸

- اندیشه سیاسی در اسلام معاصر،حمید عنایت،ترجمه بهاءالدین خرمشاهی،تهران،خوارزمی،۱۳۶۳صص۱۷۰-۱۶۹

منبع:

مجموعه مقالات همایش بزرگداشت پنجاهمین سالگرد شهادت نواب صفوی و فداییان اسلام

---