ثبات و آرامش در بازار نفت

به بهانه ۵۰ سالگی اوپک

سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) در چهاردهم سپتامبر ۲۰۱۰ پنجاه ساله شد و دبیرخانه این سازمان، در شهر وین پایتخت اتریش، برای بزرگداشت این رویداد مهم در عرصه صنعت نفت جهان برنامه هایی را در یک هفته اخیر تدارک دیده است.

سال ۱۹۶۰ آغاز دهه جدید، امیدهای جدید و افق های جدید در دنیای در حال تغییر بود، در این سال سازمان ملل در تلاش برای تغییر و بهبود اوضاع جهان به محیطی بهتر، بیانیه اعطای استقلال به کشورها و ملل مستعمره را به اتفاق آراء تصویب کرد.

واقعه برجسته دیگر در همین سال که نقطه عطف شروع پیشرفت واقعی میلیون ها نفر از مردم جهان را رقم زد. تشکیل اوپک بود.

اولین حرکت در راستای تاسیس اوپک در سال ۱۹۴۹ و در زمانی رخ داد که ونزوئلا به ایران، عراق، عربستان سعودی و کویت پیشنهاد کرد که برای همکاری نزدیکتر میان خود (دارندگان بزرگ نفت) به تبادل نظر منظم و بررسی راه های گوناگون بپردازند.

نیاز به همکاری نزدیکتر در سال ۱۹۵۹، زمانی که شرکت های نفتی بزرگ بین المللی، قیمت اعلام شده (posted price) برای یک بشکه نفت را به طور یکجانبه کاهش دادند، احساس شد. به طوری که بهای رسمی نفت ونزوئلا بشکه ۵ تا ۲۵ سنت و نفت خاورمیانه ۱۸ سنت کاهش یافت. قیمت اعلام شده نرخ نظری بود که توسط شرکت های نفتی برای پرداخت مالیات بر درآمد و بهره مالکانه به کشورهای صاحب منابع نفت پرداخت می شد.

برای شرکت های نفتی موسوم به هفت خواهران شامل شورون، اکسان، موبیل، تگزاکو، شل، گلف و بریتیش پترولیوم، این به معنای سود بیشتر بود. این شرکت ها که به طور گسترده کنترل تمام ابعاد تجارت نفت از جمله اکتشاف، تولید، صادرات، فرآوری، بازاریابی، و از همه مهمتر قیمت را به جزء محدوده حاکمیت اتحاد شوروی سابق، در دست داشتند.

اثر این تصمیم برای کشورهای نفت خیز کاهش درآمد آنها بود. در نتیجه در سال ۱۹۵۹ اولین کنگره نفت اعراب در قاهره تشکیل شد که از ایران و ونزوئلا نیز به عنوان ناظر دعوت به عمل آمد. این کنگره قطعنامه ای را تصویب کرد که به موجب آن از شرکت های نفتی خواسته شد که قبل از هر تصمیمی در مورد قیمت ها، با دول کشورهای دارنده نفت مشورت کنند. کشورهای یاد شده در این کنگره برای تاسیس یک کمیته مشورتی نفتی توافق کلی کردند.

در ماه اوت ۱۹۶۰ شرکت های نفتی قیمت اعلام شده نفت خاورمیانه را برای بار دوم به میزان ۱۰ تا ۱۴ سنت در هر بشکه کاهش دادند. در پاسخ به این اقدام در سپتامبر ۱۹۶۰، دولت عراق، کشورهای ایران، کویت، عربستان ونزوئلا را به بغداد دعوت کرد تا درباره کاهش قیمت های نفت به بحث نشینند.

از این زمان تاریخ اوپک آغاز می شود. نمایندگان دولت های پنج کشور موسس اوپک یعنی ایران، عراق، کویت، عربستان سعودی و ونزوئلا از تاریخ ۱۰ تا ۱۴ سپتامبر ۱۹۶۰ در کنفرانس بغداد شرکت کردند. در کنفرانس مذکور، اوپک به عنوان یک سازمان بین الدول و دائم تاسیس شد.

پیمان تأسیس اوپک در نوامبر ۱۹۶۲ طی قطعنامه ۶۳۶۳ در دبیرخانه سازمان ملل متحد به ثبت رسید.

پنج کشور فوق اعضای مؤسس سازمان را تشکیل می دادند. با گذشت زمان هشت کشور دیگر به اعضای مؤسس اوپک اضافه شد و تعداد اعضای سازمان اوپک به سیزده کشور رسید که شامل قطر، اندونزی، لیبی، امارات متحده عربی، الجزایر، نیجریه، آنگولا، اکوادور و گابن بودند.

اکوادور در سال ۱۹۹۲ و گابن درسال ۱۹۹۴ به عضویت خود در اوپک پایان دادند. از اول ژانویه سال ۲۰۰۷ کشور آنگولا با درخواست از اوپک به عضویت این سازمان درآمد و اکوادور نیز در نوامبر سال ۲۰۰۷ مجددا برای عضویت در اوپک ابراز تمایل کرد که مورد موافقت کلیه اعضای سازمان قرار گرفت و بار دیگر این کشور به عضویت سازمان اوپک درآمد. اندونزی نیز به علت اینکه از یک کشور صادر کننده، به یک کشور وارد کننده نفت خام تبدیل شد، عضویت خود را از اول ژانویه سال ۲۰۰۹ در اوپک به حالت تعلیق درآورد، تا در صورت افزایش تولید نفت خام خود بار دیگر به عضویت اوپک درآید. بدین ترتیب تعداد اعضا اوپک درحال حاضر ۱۲ کشور می باشد.

دبیرخانه اوپک که در پنج سال اول پس از تأسیس در ژنو سوئیس قرار داشت، از اول سپتامبر ۱۹۶۵ به شهر وین اتریش منتقل شد.

براساس گزارش منتشره از سوی اداره امور اوپک و روابط با مجامع انرژی وزارت نفت با عنوان نگاهی کوتاه به ساختار و عملکرد اوپک در پنجاه سال فعالیت این سازمان، اهداف اوپک طبق اساسنامه آن به عنوان یک سازمان بین الدول ایجاد هماهنگی و وحدت درخط مشی های نفتی کشورهای عضو و تعیین بهترین شیوه ها برای تامین و حفظ منافع فردی و جمعی آنها، یافتن راه هاو وسایل تامین ثبات بازار نفت، توجه کافی و مستمر نسبت به منافع کشورهای تولیدکننده وحفظ درآمد ثابت برای آنها، عرضه کافی، اقتصادی و منظم نفت به کشورهای مصرف کننده و درنظر گرفتن یک سود منصفانه به سرمایه ای که آنها در صنعت نفت سرمایه گذاری می کنند، است. اساسنامه اوپک در طول ۵۰ سال سابقه و عمر این سازمان، همچنان قوت، صلابت و اعتبار خود را حفظ کرده است و حداقل تغییرات در اهداف این اساسنامه ایجاد شده است.

درسال ۱۹۶۰ که اوپک تأسیس شد بسیاری از شرکت های ملی نفت کشورهای عضو قوام چندانی نیافته بودند، اما با تلاش این کشورها برای احقاق حق و اعمال حاکمیت بر منابع طبیعی خود، شرکت های ملی نفت این کشورها به تدریج قوی تر شدند. اوپک با دادن امکان حضور بین المللی پررنگ تر و در اختیار قراردادن اطلاعات و منابع خود در شکوفائی این شرکت ها تاثیر مثبت داشته است. اکنون شرکت های ملی نفت کشورهای عضو «Nocs« بتدریج بزرگتر و معتبرتر شده و مسئولیت ها و توانائی های آنها بنحو چشم گیری افزایش یافته است. بسیاری از شرکت های ملی نفت درحال تبدیل شدن به شرکت های بین المللی نفتی هستند.

گسترش گفتگوهای اوپک با مصرف کنندگان عمده انرژی از جمله راهبردهای اساسی اوپک برای مقابله با نوسانات قیمت ناشی از ضعف امنیت تقاضا و همچنین ایجاد شفافیت در بازار نفت و سیاست های عرضه و تقاضای جهانی انرژی است. اوپک در این عرصه موفقیت های خوبی داشته است. به طوری که ضمن خنثی کردن اتهامات بر ضداوپک، سیاست های مصرف کنندگان را به دلیل عدم شفافیت در سیاست های انرژی و اعمال تحریم های یکجانبه و سیاست های تبعیض آمیز در مورد آلودگی ناشی از مصرف حامل های انرژی و همچنین برنامه های توسعه انرژی های جایگزین توسط این کشورها و اثرات آن بر توسعه بخش نفت و گاز کشورهای عضو اوپک به چالش کشانده است.

اعضای اوپک اکنون شامل ۱۲ کشور مستقل از سه قاره جهان است که در مجموع ۷۹% ذخایر اثبات شده و حدود ۴۴% تولید نفت جهان را در اختیار دارند. تولید و مصرف انرژی برای ادامه زندگی بشر ضروری است، ویژگی چشم گیر نفت، اجازه استفاده از آن را در همه زمینه های مختلف و متنوع به بشر داده است و اوپک برای عرضه نفت که توسعه و پیشرفت بشریت به آن وابسته است با ایجاد ثبات در بازار، مبارزه با فقر و ترویج جهان شمول پیشرفت و رفاه اقتصادی، همزمان با حفظ محیط زیست از سیاره ای که تمام ملل جهان را در دامن خود می پرورد همواره آماده است.

● چالش های پیشروی اوپک

علیرغم دستاوردهای فوق، کشورهای عضو اوپک در آینده قابل پیش بینی با چالش هایی از قبیل عدم اطمینان در مورد رشد اقتصاد جهانی، افزایش بالقوه عرضه نفت از کشورهای غیراوپک در میان مدت، تحولات فن آوری رقابت میان سوختها و حامل های انرژی، سیاست های انرژی کشورهای مصرف کننده، راه کارهای قیمت گذاری نفت، جایگاه شرکت های ملی نفت در آینده، تأثیر چارچوبهای مختلف حقوقی و قراردادی در بخش بالادستی و همچنین تاثیر رژیم های مالی بر سیاست های تولید در این کشورها روبرو هستند. مذاکرات بین المللی مربوط به سازمان تجارت جهانی، محیط زیست و توسعه پایدار و همچنین توسعه قراردادهای چندجانبه و دوجانبه جدید نیز به طور بالقوه می تواند بر صحنه نفت تأثیرگذار باشد و منافع کشورهای تولیدکننده نفت عضو اوپک را تحت تاثیر قراردهد.

● جمهوری اسلامی ایران در اوپک

ایران که از بنیانگذاران و حامیان سازمان اوپک است، سعی دارد منافع ملی خود را در بازار جهانی نفت از طریق حضور فعال در این سازمان محقق کند. اولین دبیرکل اوپک از سال ۱۹۶۱ تا سال ۱۹۶۴ از ایران بود. تاکنون سه بار کنفرانس های اوپک، یکبار درسال ۱۹۶۱ (کنفرانس سوم)، بار دوم درسال ۱۹۷۱ (کنفرانس بیست و دوم) و بار سوم در مارس ۲۰۰۵ (کنفرانس یکصد و سی و پنج) در ایران برگزار شده است. همچنین ایران تاکنون ۹ دوره ریاست کنفرانس اوپک را عهده دار بوده است.

در مسیر پر تحول نزدیک به پنج دهه عمر اوپک، ایران به عنوان یکی از بزرگترین تولیدکنندگان اوپک در کنار همتایان خود در اقتدار و تحکیم این سازمان نقش عمده داشته و به طور عملی پایبندی عمیق خود را به اصول حاکم بر آن ثابت کرده است.

جمهوری اسلامی ایران درعین حال با آگاهی از تعامل و عملکرد این سازمان مهم با نظام اقتصاد جهانی، سهم خود را در همراهی با تحولات اقتصادی بخوبی ایفا کرده و علیرغم محدودیت هائی که داشته از هیچ کوششی برای حفظ اقتدار و یکپارچگی این سازمان و اثربخشی مثبت بر اقتصاد کشورهای مصرف کننده فروگذار نکرده است. ایران همواره در اوپک از قیمت های معقول و منطقی قیمت نفت که متناسب با منافع ملی کشور بوده و همچنین در آن ملاحظات رشد اقتصاد جهانی در نظر گرفته شده، حمایت کرده است.