معرفی باغ مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران

آب روان كه از جمله اجزاء اصلی باغهای ایرانی است, در این مجموعه در مسیری غیر مستقیم در حركت است جریان آب موجود كه از قناتی موسوم به نیاوران نشأت می گیرد, به طور سطحی در جویبارهایی با شیبهای متفاوت تقسیم می گردد و شدت و حجم جریان آن در طول سال با توجه به فصل متفاوت است

باغ (مجموعه فرهنگی- تاریخی) نیاوران در شمالی‌ترین نقاط شهر تهران و در دامنه رشته كوههای البرز واقع شده، ارتفاع این منطقه نزدیك به ۱۸۰۰ متر از سطح دریا است. محوطه محصور این مجموعه حدود ۱۲ هكتار است و در مجموع از پوشش گیاهی و فضای سبز مناسبی برخوردار است. وجود اشجار و درختان كهنسال در این مجموعه نشان از قدمت و تاریخ چندین ده ساله آن است.

شرایط طبیعی حاكم بر دامنه رشته كوههای البرز، هوای مناسب كوهپایه‌ای، خاكهای آبرفتی و حاصلخیز و فراوانی آب در این محوطه، محیط كاملا مناسبی را برای رشد و نمو گونه‌های مختلف گیاهی فراهم نموده‌است.

این مجموعه از لحاظ شیب دارای شیبی تند و از شمال به جنوب است. عدم یكنواختی در توپوگرافی، سبب گوناگونی موقعیت استقرار بناها در این مجموعه شده كه در پی آن گوناگونی‌های متعدد در آرایش و انتظام فضای سبز به وجودآمده‌است.

آب روان كه از جمله اجزاء اصلی باغهای ایرانی است، در این مجموعه در مسیری غیر مستقیم در حركت است. جریان آب موجود كه از قناتی موسوم به نیاوران نشأت می‌گیرد، به طور سطحی در جویبارهایی با شیبهای متفاوت تقسیم می‌گردد و شدت و حجم جریان آن در طول سال با توجه به فصل متفاوت است.

تنوع گونه‌های مختلف گیاهی از ویژگی‌های بارز باغ نیاوران محسوب می‌شود كه عموما شامل جمعیتی از گیاهان است كه با شرایط محیطی منطقه از سالها قبل سازگار بوده‌اند. تعدادی گونه‌های غیر بومی نیز در مجموعه موجود است كه به تدریج با شرایط محیطی منطقه سازگاری یافته‌اند و زیبایی خاصی به مجموعه بخشیده‌اند.

از منابع و شواهد موجود این گونه برمی‌آید كه احداث فضای سبز و باغ مشجر نیاوران، با بهره‌گیری از ایده‌ها و سبك‌های آرایش باغ‌های اشرافی در قرون گذشته ایران صورت گرفته‌است. احتمالا شیوه غرس درختان و انتخاب گونه‌های اولیه با اصول یادشده هماهنگی موزونی داشته‌است. نظم و تقارن در بناهای موجود فی‌النفسه آرایش فضای سبز، طراحی آبنماها و ردیف‌كاری اشجار با اشكال هندسی منتظم در این فضا را دنبال می‌نموده‌است و چنانكه در قدیمیترین عكسهای هوایی باغ دیده می‌شود از اصول و سبك باغ سازی ایرانی را دنبال می‌كرده‌است. بی‌تردید در تاریخ حداقل یكصد و پنجاه ساله احداث باغ، نظام كاشت گیاهی و به طور كلی گونه‌های گیاهی مجموعه دچار تغییراتی شده‌اند.

مهمترین گونه گیاهی مجموعه چنار (Platanus Orientalis) است كه سازگاری خوبی از خود در منطقه نشان داده‌است و تقریبا معادل هشتاد درصد از پوشش سبز محوطه را به خود اختصاص داده‌است.

همانگونه كه ذكر شد كیفیت خاك و آب محوطه، در شكل‌گیری، مقاومت در برابر ناملایمات و بقایای جمعیت گیاهی و پوشش فضای سبز آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده‌است. از دیرباز وجود خاكهای حاصلخیز دامنه كوههای البرز و آبرفتهای كوهپایه‌ای، محیط رشد و تغذیه مناسبی را فراهم می‌آورده‌است. بر اثر گذشت زمان، افزایش سن درختان، ریشه‌دهی بیشتر و توسعه سیستم ریشه‌ها به تدریج مواد آلی و مغذی موجود در خاك رو به كاهش نهاد. این امر در كیفیت فیزیكی گونه‌های مختلف درختان تأثیر محسوسی را دربرداشته‌است. جدا از آنچه ذكر گردید باید توجه داشت كه شیب تند زمین و توپوگرافی خاص آن، جاری بودن جریان آب از منتهی‌الیه شمالی به سمت جنوب سایت و حركت مداوم آب در جهات مختلف و همچنین استفاده از سیستم آبیاری غرقابی و بارانی در مجموعه زمینه را برای رشد و توسعه انواع آفات و بیماریهای مناسب ساخته‌است. خصوصا آفات و بیماریهای خاكزی كه مبارزه با آنها و كنترلشان بسیار دشوار است، به مرور در مجموعه توسعه یافته‌است.

با وجود این مشكلات كه كم و بیش طی چند دهه گذشته باغ را تحت‌الشعاع خود قرار داده باید اذعان كرد كه عمده آسیب‌های جدی طی تغییراتی كه منجر به ساخت كاخ جدید نیاوران و نیز پارك نیاوران در دهه چهل خورشیدی گردید به باغ وارد گردیده‌است. طی این مدت بسیاری از درختان عرصه شمالی و جنوبی باغ در شمال و جنوب كاخ صاحبقرانیه برای ساخت كاخ جدید و پارك قطع گردید و چهره باغ به طور كلی تغییر كرد. بعد از آن در بسیاری از نقاط باغ، منظر سازی بدون توجه به اصول باغسازی ایرانی ادامه یافت و باغ به شكل امروزی خود درآمد.