مقاومت اسلامی, وظایف ایدئولوژیك و منافع ملی

نظام جمهوری اسلامی ایران بر اساس مبانی مكتبی و اصول قانون اساسی از ابتدای شكل گیری خود، با وجود مشكلات داخلی و خارجی متعدد، تأكید زیادی بر حمایت مادی و معنوی از جریان مقاومت اسلامی و نهضت‏های آزادی بخش داشته و در این راه هزینه‏هایی را نیز پرداخته است. پیروزی اخیر مقاومت اسلامی لبنان و نزدیك شدن به روز جهانی قدس، فرصت مناسبی را فراهم می‏كند تا از منظری ژرف، به تحلیل علت‏ها و مبانی فكری «وظایف ایدئولوژیك دولت اسلامی» در حوزه سیاست خارجی پرداخته، نحوه ارتباط آن را با تأمین «منافع ملی كشورمان» مورد ارزیابی قرار دهیم.

● مبانی فقهی دفاع از سرزمین‏های اسلامی

وجوب دفاع از سرزمین‏های اسلامی، از ضروریات فقه اسلام است. بر اساس آیات، روایات و ادله عقلی متعدد، جامعه اسلامی پیكره واحدی است و مسلمین نمی‏توانند در قبال تهاجم بیگانگان به سایر مسلمانان، بی‏تفاوت باشند؛ چنانكه خداوند متعال در قرآن كریم با صراحت به حمایت و دفاع از ستمدیدگانی كه مورد ظلم قرار گرفته و از وطن و سرزمین خویش اخراج و آواره شده‏اند، فرمان می‏دهد. در قرآن چنین آمده است: «چرا در راه خدا و برای رهایی مردان و زنان و كودكانی كه [به دست ستم‏گران تضعیف شده‏اند]، پیكار نمی‏كنید؟ همان افراد [ستمدیده‏ای‏] كه می‏گویند: پروردگار ما را از این شهر (مكّه) كه اهلش ستم‏گرند، بیرون ببر و از طرف خود برای ما سرپرستی قرار ده واز جانب خود، یار و یاوری برای ما تعیین فرما».۱

پیامبر گرامی اسلام صلی‏الله‏علیه‏وآله نیز می‏فرماید: «هر كس فریاد استغاثه مظلومی (اعم از مسلمان یا غیر مسلمان) را بشنود كه مسلمین را به یاری می‏طلبد، اما فریاد او را اجابت نكند، مسلمان نیست».۲

استاد شهید مطهری نیز در این زمینه می‏گوید: «هرگاه گروهی با ما نخواهد بجنگد، ولی مرتكب یك ظلم فاحش نسبت به یك عده افراد انسان‏ها شده است و ما قدرت داریم آن انسان‏های دیگر را كه تحت تجاوز قرار گرفته‏اند، نجات دهیم، اگر نجات ندهیم، در واقع، به ظلم این ظالم نسبت به آن مظلوم، كمك كرده‏ایم. ما در جایی كه هستیم، كسی به ما تجاوزی نكرده، ولی یك عده از مردم دیگر كه ممكن است مسلمان باشند و ممكن است مسلمان هم نباشند، اگر مسلمان باشند، مثل جریان فلسطینی كه اسراییلی‏ها آنها را از خانه‏هایشان آواره كرده‏اند، اموالشان را برده‏اند، انواع ظلم‏ها را نسبت به آنها مرتكب شده اند، ولی فعلاً به ما كاری ندارند، آیا برای ما جایز است كه به كمك این مظلوم‏های مسلمان بشتابیم؛ برای نجات دادن آنها؟ بله، این هم جایز است؛ بلكه واجب است. این هم یك امر ابتدایی نیست. این هم به كمك مظلوم شتافتن است؛ برای نجات دادن از دست ظلم بالخصوص كه آن مظلوم، مسلمان باشد».۳

در تجاوز اسراییل به كشورهای اسلامی، آیهٔالله سید محسن حكیم، سید هادی میلانی، سید شهاب‏الدین مرعشی نجفی، سید ابوالقاسم خویی، سید علی موسوی بهبهانی، بهاءالدین محلاتی، سید عبدالله شیرازی و بسیاری دیگر از عالمان، با صدور اعلامیه‏هایی از عموم مسلمانان خواستند تا به یاری مسلمانان مظلوم فلسطین و كشورهای مورد تجاوز بشتابند. در بخشی از اطلاعیه‏های آیهٔالله شیخ بهاءالدین محلاتی آمده است: «بر همه مسلمانان جهان واجب است كه از هرگونه مساعدت مادی و معنوی نسبت به اعراب مسلمان دریغ ندارند و هر نوع معامله و ارتباطی كه منشأ تقویت اسرائیل بشود یا در آمادگی آنها برای مبارزه و پیكار با كشورهای عربی دخالت داشته باشد، حرام و در حكم مبارزه با اسلام است».۴

امام خمینی در نهم اسفند سال ۱۳۶۶ در جمع اعضای شورای مركزی حزب الله لبنان چنین گفت: «همه شیاطین مجتمعند كه نگذارند اسلام رشد كند و ما باید این معنا را در نظر داشته باشیم كه با تمام قوا و تا آخرین نفرمان مهیا شویم و در راه خدا جهاد كنیم. دفاع از نوامیس مسلمین و دفاع از بلاد اسلامی و دفاع از همه حیثیات مسلمین، امری است لازم و ما باید خودمان رإ؛ ّّهم برای مقاصد الهی و دفاع از مسلمین مهیا كنیم و خصوصاً در این شرایطی كه فرزندان واقعی فلسطین اسلامی و لبنان، یعنی حزب الله و مسلمانان انقلابی سرزمین غصب شده و لبنان، با نثار خون و جان خود فریاد «یا للمسلمین» سر می‏دهند، با تمام قدرت معنوی ومادی در مقابل اسرائیل و متجاوزین بایستیم و در مقابل آن همه سفاكی‏ها و ددمنشی‏ها، مقاومت و پایمردی كنیم و به یاری آنان بشتابیم و سازشكاران را شناسایی و به مردم معرفی‏كنیم».۵

نمونه‏های فوق، همگی بیان‏گر لزوم حمایت از جریان مقاومت اسلامی در مقابل تجاوز بیگانگان است كه آن را به عنوان بخشی از وظایف مسلم دولت‏های اسلامی ترسیم می‏نماید.

● منافع ملی و امنیت ملی‏

یكی از موضوعات اساسی كه در بررسی نحوه تعامل و تأثیرگذاری وظایف ایدئولوژیك دولت اسلامی در قبال مقاومت اسلامی با منافع و امنیت ملی كشورمان نقش اساسی دارد، شناخت صحیح مفهوم منافع ملی و امنیت ملی و چگونگی تأمین آن در جهان كنونی است.

۱) مفهوم منافع ملی‏

در مورد مفهوم منافع ملّی (National interest)، تعریف‏ها و نظریه‏های گوناگونی وجود دارد كه در یك جمع‏بندی، می‏توان گفت: «منافع ملّی، هدف‏های عام و ماندگاری است كه یك ملّت برای دست‏یابی به آنها تلاش می‏كند».۶ طبق این تعریف، منافع ملّی، مفهوم وسیعی است كه تنها به معنای حفظ استقلال ملّی و تمامیّت ارضی و اهداف صرفاً مادی و منحصر در مرزهای جغرافیایی نیست؛ بلكه حیطه وسیعی را شامل می‏شود كه شامل دست‏یابی به اهداف ایدئولوژیك، انرژی، منابع مواد خام، فنّاوری جدید، توسعه اقتصادی، منطقه نفوذ و دفاع از اتباع خود در خارج از مرزها، دفاع از هویت فرهنگی خویش و... می‏باشد.۷

۲) جهانی شدن منافع ملی

در دوران جدید و روند فزاینده جهانی شدن در ابعاد مختلف اقتصادی، فرهنگی، اطلاعاتی و...، ساختار نظام بین الملل، قواعد و فرآیندهای بین‏المللی دست‏خوش تحولات اساسی شده، مفهوم منافع ملی صرفاً در برگیرنده مرزهای ملی نیست؛ بلكه دولت‏ها ناگزیرند برای تأمین منافع ملی خویش، بیش از گذشته، به محیط عملیاتی و متغیرهای مربوط به بستر جهانی شدن، توجه كنند.۸

۳) ارزش‏ها و منافع ملی‏

در كشور ما به خاطر وجود نظام سیاسی مبتنی بر آموزه‏های دینی، منافع دینی با منافع ملّی پیوندی تنگاتنگ دارند و اصولاً نمی‏توان این دو را از هم تفكیك كرد. این‏گونه نیست كه منافع ملّی، فقط منافعی مادی و دنیایی باشند و در حوزه كاری سیاست‏مداران بگنجد. منافع ملّی ما علاوه بر مسائل سیاسی و بین‏المللی، شامل اموری معنوی چون ارزش‏ها، باورها و عقاید ملت نیز می‏شود. تلاش برای كسب استقلال سیاسی و فرهنگی در جریان انقلاب و پس از آن را می‏توان حوزه تعامل منافع ملّی و منافع دینی دانست.۹

به صورت طبیعی، بسیاری از اهداف ملت‏ها، به ویژه اهداف ایدئولوژیكی نظام‏هایی نظیر سوسیالیسم، لیبرالیسم و اسلامی، در مرزهای خاصی محدود نمی‏شوند و از این رو، دایره منافع ملی آنان، فراتر از مرزهای جغرافیایی تعریف می‏گردد.

۴) منافع ملی جمهوری اسلامی ایران‏

از دیدگاه برخی متفكران روابط بین الملل، در صورت‏بندی منافع ملی، باید متغیرهای متعددی در نظر گرفته شوند؛ «ویژگی‏ها، شخصیت و آرمان‏های تصمیم گیران، انواع فلسفه‏های حاكم بر ساختارها و فرایندهای حكومتی، آداب و رسوم و قالب‏های فرهنگی جوامع مختلف، محل ژئوپلوتیك و توانائی‏های كشورهای گوناگون و ...»۱۰ و بر این اساس، در یك جمع‏بندی، می‏توان محورهای منافع ملی جمهوری اسلامی ایران را این چنین بر شمرد:

۱) اسلامیت نظام.

۲) جمهوریت نظام.

۳) تمامیت ارضی.

۴) حاكمیت ملی.

۵) وحدت ملی.۱۱

۶) معیشت ضروری مردم.

۷) نظم و امنیت عمومی جامعه.

۸) كیان اسلام و تشیع در جهان.

۹) استقلال سیاسی.

۱۰) افتخارات ملی.

۱۱) تعمیم عدالت و رفاه.

۱۲) صلح و امنیت بین المللی.

۱۳) حفظ محیط زیست.

۵) امنیت ملی‏

امنیت ملی (National Security)، مصونیت نسبی یا مطلق یك كشور از حمله مسلحانه یا خرابكارانه سیاسی یا اقتصادی احتمالی، همراه با وارد كردن ضربه كاری و مرگبار، در صورت مورد حمله قرار گرفتن» است.۱۲

در بررسی تعاریف و نظریه‏های مختلفی كه پیرامون امنیت ملی وجود دارد، می‏توان نتیجه گرفت كه امنیت ملی، به امور زیر اطلاق می‏شود:

الف) حفظ تمامیت ارضی.

ب) حفظ جان مردم.

ج) بقا و ادامه سیستم اجتماعی و حاكمیت كشور (سیاسی، اقتصادی، فرهنگی).

د) حفظ و ارتقای منابع حیاتی كشور. و) فقدان تهدید جدی از خارج، نسبت به منافع ملی و حیاتی كشور.۱۳

۶) تأمین امنیت ملی‏

نكته مهمی كه در چگونگی تأمین امنیت ملی در جهان كنونی نیازمند توجه جدی است، این كه در یك تقسیم‏بندی، جنگ‏ها به «جنگ‏های قلعه‏ای» و «جنگ‏های میدانی» تقسیم می‏شوند. تمدن غرب با استفاده از عقلانیت یونانی و تجارب تاریخی، در ماجراهایی نظیر «افسانه هومر» و ماجرای خدعه «اسب تروا»، آموخته است كه استراتژی دفاعی جنگ قلعه‏ای، ناكارآمد و بسیار آسیب پذیر است؛ زیرا شكست قلعه‏نشین در یك جنگ قلعه‏ای، یعنی از دست دادن همه دارایی‏ها و هتك شدن همه حرمت‏ها؛ در حالی كه شكست در یك جنگِ میدانی، حداكثر یعنی یك خسران مادی كه قابل جبران می‏باشد. از این رو، غربیان پس از فهم تاریخی تمایز جنگ میدانی و جنگ قلعه‏ای، در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، با همین ترفند، به سمت استعمار ممالك دوردست، تغییر جهت دادند؛ یعنی جنگ‏های میدانی، در میدان‏هایی هر چه دورتر. بر این اساس، استعمار، یعنی جابه‏جایی مرزهای امنیتی، اقتصادی و حكومتی از مرزهای جغرافیایی كه نهایت صرفه و بهره‏برداری را برای استعمار گران داشت؛ یعنی عملاً جنگ را در میدانی خارج از خانه طراحی و تعقیب نمودند، نه در قلعه.

از چنین دیدگاهی است كه آمریكا، امنیت داخلی و منافع ملی خود را در خارج از مرزهای جغرافیایی خویش تعریف كرده، جنگ را از قاره‏ای به قاره دیگر می‏كشاند و ویتنام، فلسطین، افغانستان، عراق و لبنان را میدانی برای جنگ در راستای تأمین امنیت و منافع ملی خویش می‏سازد؛ اما هیچ‏گاه حاضر نخواهد شد با كوبا وارد درگیریِ نظامی شود و عملاً قلعه‏اش را در معرض حمله قرار دهد۱۴ و در عوض، رژیم صهیونیستی رقم هنگفتی بالغ بر سه میلیارد دلار در سال، به عنوان كمك خارجی از آمریكا دریافت می‏كند. از این گذشته، آمریكا ۲۰ درصد از یارانه مورد نیاز ارتش رژیم صهیونیستی را نیز تأمین می‏كند. در واقع، اسراییل در قبال تحمل بسیاری از تهدیدات علیه امریكا و انگلیس و به خطر افتادن امنیت شهروندانش، به عوض شهروندان انگلیسی و آمریكایی، طلب مزد می‏كند.۱۵

نویسنده:علیرضا محمدی

۱. نساء، آیه ۷۵.

۲. كلینی، كافی، ج ۲، ص ۱۶۳.

۳. مرتضی مطهری، جهاد، انتشارات اسلامی، ص ۳۰-۲۹.

۴. سید حمید روحانی، تاریخ نهضت امام خمینی، ج ۲، ص ۳۴۸.

۵. صحیفه امام، ج ۲۰، ص ۴۸۷.

۶. ر.ك: جوزف فرانكل، روابط بین‏الملل در جهان متغیر، ترجمه عبدالرحمن عالم، دفتر مطالعات سیاسی و بین‏المللی وزارت امور خارجه.

۷. ر.ك: امنیّت ملّی و نظام بین‏المللی، جلیل روشندل، انتشارات سَمت، ص ۳۸.

۸. ر.ك: فصلنامه علوم سیاسی ، شماره ۲۰ (مقاله جهانی شدن و منافع ملی جمهوری اسلامی ایران).

۹. ر.ك: مجله حدیث زندگی، شماره ۱۶، (مقاله منافع ملّی؛ چیستی و چالش).

۱۰. ر.ك: روزنامه اطلاعات، ۱۳۷۱.۱.۲۷ (مفهوم منافع ملی در عصر نوین بین‏الملل).

۱۱. ر.ك: محمدرضا تاجیك، مقدمه‏ای بر استراتژی‏های امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، فرهنگ گفتمان، صص ۱۸۶-۱۸۷ .