شهرهای زیرزمینی و کارکرد آنها

شهر زیرزمینی عنوان سازه ای است که در دل زمین و به دست انسان ساخته شده است و ساختار آن بیشتر از هر چیز دیگر لایه به لایه و تودرتو است

شهر زیرزمینی عنوان سازه‌ای است که در دل زمین و به دست انسان ساخته شده است و ساختار آن بیشتر از هر چیز دیگر لایه ‌به لایه و تودرتو است. نظریه‌های رایج در خصوص علت ساخت این شهرها استفاده از آنها برای دفاع در مقابل تجاوز دشمن است. شاید آنچه این باور را به وجود آورده هجوم گاه و بیگاه اقوام مختلف به ایران بوده است.

شهرهای زیرزمینی که جنبه پناهگاهی دارند به دو شکل ایجاد شده‌اند یا در بیرون از شهرها و در دل تپه‌های طبیعی یا در زیر شهرهای مسکونی تا عمق حتی ۵۰ متری از سطح زمین ایجاد شده‌اند. فلسفه وجودی این شهرها، ضعف امکانات دفاعی چون قرار گرفتن در یک موقعیت طبیعی خاص (دشت)، نبود برج و بارویی محکم، تعداد کم جمعیت و زندگی کشاورزی بوده است. وسعت این شهرها در زیر زمین به علت حفاظت از جان و مال در مواقع ناامنی زیاد بوده و در دو سطح افقی و عمودی گسترش یافته‌اند؛ اما برخی یافته‌ها نشان از این دارد که کارکرد دفاعی تنها استفاده این شهرها نبوده و گاه ساختن این قبیل اماکن در اعتقادات مردمی ریشه داشته است. در این مطلب با نگاهی به این رویکرد دو شهر زیرزمینی ایران را معرفی خواهیم کرد.

● شهر زیرزمینی سامن با کاربرد اعتقادی

شهر پنهان یا زیرزمینی سامن که احتمالا شهری مخفی در دوره پیش از اشکانی بوده و بعدها نیز از آن به عنوان گورستان استفاده می‌شده، در شهر سامن در ۱۵ کیلومتری ملایر در استان همدان قرار دارد، این شهر زیرزمینی احتمالا به دوره پیش از اشکانی تعلق دارد و از برخی فضاهای آن برای تدفین مردگان استفاده شده است. بر اساس یافته‌ها می‏توان احتمال داد که نخستین بار این فضاهای معماری به منظور انجام مراسم مذهبی خاصی، مورد استفاده بوده و شواهد حاکی از آن است که مراسم مذهبی به صورت پنهانی در زیر زمین انجام می‏گرفته است.

این مجموعه شامل بیش از ۵۰ فضای کوچک و بزرگ است که با راهروهای متعددی به هم ارتباط دارند و در عمق‌های متغیر ۳ الی ۶ متری از سطح زمین قرار دارند. یکی از ویژگی‌های این مجموعه تدفین‌ اجساد و بقایای انسانی متعدد موجود در کف فضاها است. تدفین در مجموعه احتمالا به کاربری دور دوم مجموعه برمی‌گردد. این امر نشان‌دهنده این است که مجموعه طی یک دوره زمانی نسبتا طولانی به عنوان مکانی مختص تدفین استفاده شده است.

با توجه به شواهد موجود این شهر احتمالا مربوط به دوره اشکانی از مجموعه به عنوان گوردخمه استفاده شده است. در مراحل بعد از مجموعه به عنوان پناهگاه برای مواقع اضطرار استفاده شده و این کاربری در تمام دوره‌های اسلامی از اوایل اسلام تا دوره قاجار به طور متناوب تداوم داشته است. این مجموعه طی شماره ۲۴۶۲۲ به تاریخ ۲۷/۱/۸۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

● شهر اویی پناهگاه مردمان نوش‌آباد

شهر زیر زمینی(اویی)که در زیر بافت شهر نوش آباد بصورت دست کن ایجاد شده و چندین هزار متر وسعت دارد از عمق ۴ متری تا عمق ۱۸متری زمین، فضاهای متعددی از جمله اتاق راهرو و چاه‌ها و کانال‌های زیادی برای در امان ماندن از دست اشرار کنده شده است. این شهر زیرزمینی در محل به «اویی » معروف است. اویی همان آهای در لهجه کاشانی است. هنگام کندن شهر زیرزمینی وقتی سطل پر از خاک می‌شده مقنی می‌گفته « اوی » و از آنجا که مسیر طولانی بوده شاگرد به محض شنیدن اوی سطل خاک را بالا می‌کشیده است که این وجه تسمیه توسط کارشناسان تاریخ و مردم شناسان مطالعه شده است. معماری بی نظیر شهر نوش آباد با این شکل ساختاری در جهان منحصر به فرد بوده و تاکنون با توجه به آثار به دست آمده در کاوش‌های باستان شناسی قدمت آن به قبل از اسلام بر می‌گردد که در دوره‌های مختلف تاریخی کاربرد نظامی و دفاعی داشته است. این مجموعه به لحاظ سیستم دفاعی و پناهگاهی آن تا سال ۱۳۸۱ هیچ اطلاعات مستندی از آن در دست نبود و به دخمه‌های اسرار آمیز شهرت داشت.

در بعضی منازل قدیمی که در قسمت مطبخ خانه آن چاهی برای ورود به این فضاها حفر کرده و در دهانه چاه را با تنور به طرز ماهرانه‌ای پوشانده و انتهای تنور را که در دهانه چاه قرار گرفته با تابه گلی مسدود و روی تابه را خاکستر ریخته ودر مواقع اضطراری افراد از داخل تنور وارد شهر زیر زمینی شده و دوباره انتهای تنور را مسدود شده به شکلی که هیچ اثری از ورودی به اویی‌ها معلوم نمی‌شود. در طول مسیر شهر زیر زمینی اتاق‌هایی به ابعاد مختلف برای اسکان موقت حفاری کرده‌اند.

در بدنه اتاق‌ها تعدادی تاقچه مشاهده می‌شود. هر اتاق ۱۸۰سانتی متر ارتفاع دارد. افراد داخل اویی برای استراحت و در امان ماندن از دست دشمن تمهیدات زیادی را به کار بسته‌اند تا حتی در عمق۱۸ متری زیر زمین هم مورد حمله دشمنان قرار نگیرند.

حمید نجار