تاسیس سازمان وحشت

نگاهی به تشکیلات اطلاعات و امنیت کشور در دوره پهلوی

دهم بهمن ۱۳۳۵ لایحه تاسیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور ـ ساواک ـ به تصویب مجلس سنا رسید و این سازمان با حمایت اطلاعاتی آمریکا شکل گرفت.

نوشتن درباره ساواک، مهم ترین سازمان اطلاعاتی ایران در دوره پهلوی با وجود انتشار بسیاری از اسناد و مدارک کار آسانی نیست. اطلاعات زیادی در مورد این سازمان ارائه شده و برخی مقامات بلندپایه ساواک ازجمله پرویز ثابتی به بیان خاطرات خود از عملکرد این نهاد در دوره محمدرضا شاه پرداختند. با این وصف، بسیاری از اطلاعات داده شده از سوی این افراد بحث و گفت وگوی فراوان دارد و منتقدان در درستی و صحت مطالب این آثار نقد و نظر فراوان دارند. سابقه تشکیل نهادهای اطلاعاتی کشور به دوره رضاشاه برمی گردد. در اوایل کار شهربانی متصدی امور پلیسی بود و علاوه بر پرداختن به جرایم صورت گرفته، به برخی فعالیت هایی که از نظر آنها امور مجرمانه سیاسی تلقی می شد، رسیدگی می کرد. در کنار این فعالیت باید به اقدامات رکن دوم ارتش که به صورت موازی در حیطه امور اطلاعاتی نیز فعال بود، اشاره کرد. شاید بتوان گفت مهم ترین اقدام پلیسی و اطلاعاتی دوره رضاشاه دستگیری گروهی تحت عنوان ۵۳ نفر بود که به اتهام تفکر و گرایش کمونیستی دستگیر و محاکمه شدند.

بعد از سقوط رضاشاه، با توجه به اعتراضات صورت گرفته در مورد اقدامات شهربانی و دیگر نهادهای اطلاعاتی طبیعی بود برای برخورد با نهادهای اطلاعاتی تلاش شود. تلاش ها به نتیجه رسید و به واسطه حضور عناصر متخلفی که مرتکب جرم و جنایت در برخورد با معترضان و فعالان سیاسی شده بودند، دادگاهی تشکیل شد و متخلفان با پرونده های اتهامی روانه دادگاه و بسیاری از آنان محکوم شدند. در نتیجه این اقدام فعالیت شهربانی در این عرصه کمرنگ شد. با این وصف، فعالیت های اطلاعاتی در رکن ۲ ارتش متمرکز شد و این نهاد از این پس فعالیت سیاسی غیرنظامیان را نیز تحت نظر داشت. روند فعالیت رکن ۲ ارتش تا کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ ادامه داشت و پس از این رویداد بود که شاه با تجدید سازمان قدرت خود به فکر ایجاد یک دستگاه منظم اطلاعاتی زیر نظر عناصر مجرب و آموزش دیده افتاد.

با کمک سازمان های اطلاعاتی آمریکا و انگلیس پایه اولیه ساواک گذاشته شد و سال ۱۳۳۷ رسما در مجلس شورای ملی به عنوان یک سازمان وابسته به نخست وزیری تشکیل یافت. هر چند طبق قانون رسما زیرنظر نخست وزیری بود، ولی عملا سران ساواک فرمانبر شاه بودند.

مجلس شورای ملی اسفند ۱۳۳۵ تاسیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک ) را مطابق چند قانون به تصویب رساند:

ماده ۱ ـ برای حفظ امنیت کشور و جلوگیری از هرگونه توطئه که مضر مصالح عمومی است، سازمانی به نام اطلاعات و امنیت کشور وابسته به نخست وزیری تشکیل می شود و رئیس سازمان ، سمت معاونت نخست وزیر را داشته و به فرمان اعلیحضرت همایونی شاهنشاهی منصوب خواهد شد.

ماده ۲ ـ سازمان اطلاعات و امنیت کشور دارای وظایف زیر است :

الف) تحصیل و جمع آوری اطلاعات لازم برای حفظ امنیت کشور.

ب) تعقیب اعمالی که متضمن قسمی از اقسام جاسوسی است و عملیات عناصری که بر ضداستقلال و تمامیت کشور یا به نفع اجنبی اقدام می کنند.

ج) جلوگیری از فعالیت جمعیت هایی که تشکیل و اداره آنها غیرقانونی اعلام شده یا بشود و همچنین ممانعت از تشکیل جمعیت هایی که مرام یا رویه آنها مخالف قانون اساسی باشد.

د) جلوگیری از توطئه و اسباب چینی بر ضد امنیت کشور.

هـ) بازرسی و کشف تحقیقات نسبت به نیروهای زیر:

۱ ـ بزه های منظور در قانون مجازات مقدمین بر علیه امنیت و استقلال مملکتی مصوب ۲۲ خرداد ۱۳۱۰.

۲ ـ جنحه و جنایاتی که در فصل اول باب دوم قانون کیفر عمومی مصوب بیست و دوم دی ۱۳۰۴ پیش بینی شده است .

۳ ـ بزه های مذکور در موارد ۳۱۰، ۳۱۱، ۳۱۲، ۳۱۳، ۳۱۴، ۳۱۶ و ۳۱۷ قانون دادرسی و کیفر ارتش مصوب ۱۳۱۷.

ساواک از اداره کل های مختلف با شرح وظایف خاصی تشکیل شده بود.

تشکیلات ساواک شامل اداره کل ساواک تهران و ساواک استان ها بود.

در شکل گیری ساواک، آمریکا و اسرائیل نقش عمده ای داشتند. ارتشبد فردوست در این باره در خاطرات خود می گوید:

پس از ۲۸ مرداد ۳۲ که آمریکایی ها با قدرت تمام وارد صحنه شدند و تصمیم گرفتند ایران را به عنوان پایگاه اصلی خود در منطقه حفظ کنند، در درجه اول به ایجاد دستگاه ضداطلاعات ارتش و تقویت آن و در درجه دوم به تأسیس سازمان امنیت کشور (ساواک ) پرداختند. طبیعی بود اگر ایران باید پایگاه اصلی آمریکا در منطقه باشد، به یک سیستم اطلاعاتی و امنیتی قوی نیاز داشت . مضافا این که در شمال آن رقیب اصلی آمریکا، یعنی شوروی کمونیستی ، با حضور خود این پایگاه غرب را تهدید می کرد. به علاوه تأسیس دستگاه اطلاعاتی و امنیتی ایران توسط آمریکا به او این امکان را می داد تا تسلط کامل خود را تأمین کند و نفوذ خود را در ایران عمق بخشد.

تیمور بختیار، پاکروان، نصیری و مقدم به ترتیب ریاست ساواک را به عهده داشتند. بختیار سال ۱۳۴۰ به دلیل احساس خطر شاه از وی برکنار شد و سپس به دست یکی از مأموران ساواک در عراق به قتل رسید. پس از وی پاکروان به این مقام دست یافت؛ او به زودی در پی ترور ناموفق شاه در بیست و یکم فروردین ۱۳۴۴ در کاخ مرمر از کار برکنار شد و نصیری که پیشتر مامور برکناری مصدق و فرمانداری نظامی تهران در جریان قیام ۱۵ خرداد بود و از مهره های مطمئن شاه به شمار می آ مد، به ریاست ساواک رسید. نصیری در جریان انقلاب که شاه به قربانی نیاز داشت، قربانی شد و مقدم به جای او نشست. این سه نفر با پیروزی انقلاب دستگیر و در دادگاه های انقلاب اسلامی محاکمه و اعدام شدند.

این سازمان بویژه در دوره حاکمیت نصیری (دوره نخست وزیری هویدا) به یاری هزاران مامور رسمی و انبوه خبرچینان و شیوه های متنوع شکنجه و سرکوب، کار کنترل تمام محافل، سازمان ها، نهادها، مراکز و افراد مظنون را به عهده داشت.

به این ترتیب، ساواک در تمام روزنامه ها حضور داشت و برای آنها سر مقاله می نوشت یا مطالب را دیکته می کرد، در ادارات همه زیرنظر بودند، در ضیافت ها هر کس به فرد مجاور خود بدگمان می شد، در اتاق های هتل ها میکروفن کار گذاشته بودند، کتاب ها و حتی نامه هایی که از خارج می رسید، کنترل می شد و نامه ها با بی دقتی بسیار باز و بعد با سنجاق دوخته می شد.

ساواک گاه برای دستگیری یک گروه کوچک، برای آن که فرد یا افراد مورد نظر نگریزند، ده ها نفر را دستگیر می کرد. ایجاد کمیته مشترک ضدخرابکاری به کمک شهربانی سال ۵۰ به ساواک حضور آشکار بیشتری بخشید. به این ترتیب ساواک توانسته بود جز تعدادی از رهبران مذهبی و برخی از روشنفکران و تبعیدشدگان به خارج همه را بترساند.

ساواک درخصوص کنترل مخالفان در خارج از کشور پول های هنگفتی برای روسای ساواک درخارج ارسال می کرد و به اشخاص داخلی یا سیاستمداران و نشریه های خارجی مبالغ بسیاری حق السکوت می داد.

به طور کلی القای ترس مفرط به تنفر عمومی انجامید. هنگامی که با تحولات انقلابی سال ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ در این ترس تزلزل ایجاد شد و روحیه انقلابی پدید آمد، ماموران ساواک آماج حملات انقلابیون قرار گرفتند و افشای گسترده اعمال و شکنجه های روحی و جسمی ساواک باعث تشدید اعتراضات عمومی شد.

منابع:

۱ ـ ظهور و سقوط سلطنت پهلوی ، ج ۱، خاطرات ارتشبد سابق حسین فردوست ؛ انتشارات اطلاعات ؛ تهران : ۱۳۷۱؛ صص ۳۸۳ ـ ۳۸۲ * ۲ ـ ساواک و نقش آن در تحولات داخلی رژیم شاه ؛ تقی نجاری راد؛ مرکز اسناد انقلاب اسلامی ؛ چاپ اول : ۱۳۷۸؛ صص ۲۳۰ ـ ۲۲۹ * ۳ ـ آخرین وحشت آفرین، براساس زندگی ناصر مقدم نوشته حبیب الله مهرجو از مجموعه کتاب های «دانستنی های انقلاب اسلامی برای جوانان» از سوی مرکز اسناد انقلاب * ۴ ـ خاطرات فاطمه پاکروان ، همسر سرلشکر حسن پاکروان : افسر ارتش ، رئیس ساواک ، وزیر اطلاعات و سفیر؛ ترجمه اسماعیل سلامی؛ انتشارات مهراندیش ؛ تهران : ۱۳۷۸؛ ص ۹

ساواک ۹ اداره کل دایر کرد

اداره کل اول شامل کارگزینی ، ارتباط و مخابرات ، عملیات سری ، بخش تشریفات ، مشاوران و بازرسان و دبیرخانه می شد.

اداره دوم کسب اطلاعات در خارج از کشور را به عهده داشت و با ستاد ارتش همکاری می کرد و با اداره کل هفتم مرتبط بود.

اداره کل سوم مسئولیت امنیت داخلی کشور را به عهده داشت و شامل اداره کنترل سازمان ها و گروه های مخالف ، اداره امور مطبوعات ، سازمان های دولتی و کارگری ، شرکت های تعاونی ، شرکت واحد اتوبوسرانی ، حزب رستاخیز و مجلسین ، اداره آرشیو و بایگانی ، اداره سانسور، عملیات ویژه و بخش قضایی می شد.

اداره کل چهارم عهده دار حفاظت ساواک و کنترل آنها بود.

اداره پنجم امور فنی و تکنیکی ساواک را به عهده داشت .

اداره کل ششم مسئول حسابداری ، کارپردازی ، بهداری و موتوری و تأمین بودجه خارج از کشور بود.

اداره کل هفتم جمع آوری اطلاعات داخلی و خارجی و تجزیه و تحلیل آنها را به عهده داشت.

اداره کل هشتم مسئول کنترل اتباع خارجی و سفارتخانه ها در ایران بود.

اداره کل نهم بیوگرافی افراد و امور گذرنامه را به عهده داشت.

همچنین رئیس ساواک دارای دو معاون عملیاتی و اداری بود.

شهاب سلیمی