تكرار اشتباه دوران جنگ سرد

عمده ترین بخش سیاست های آمریكا پس از یازده سپتامبر را انجام اصلاحات آموزشی در كشور های مسلمان تشكیل می دهد این امر با هدف آزمودن دامنه نفوذ اندیشه های بنیادگرایانه و ایدئولوژی های افراطی در این كشورها انجام می گیرد

عمده ترین بخش سیاست های آمریكا پس از یازده سپتامبر را انجام اصلاحات آموزشی در كشور های مسلمان تشكیل می دهد. این امر با هدف آزمودن دامنه نفوذ اندیشه های بنیادگرایانه و ایدئولوژی های افراطی در این كشورها انجام می گیرد. مهار افراط گرایی و تلاش برای پیشبرد «اسلام اعتدال گرا» در راستای اصلاحات آموزشی از جمله سیاست هایی هستند كه جنبش های اسلامی را مورد هدف قرار می دهند.

بسیاری از موسسات ایالات متحده، از جمله موسسه صلح ایالات متحده یواس آی پی، تمایل بسیار شدیدی را به سرمایه گذاری و حمایت از اصلاحات مذهبی و آموزشی در كشور های اسلامی نشان می دهند. در پاكستان نتیجه چنین رویكردی، سرمایه گذاری آمریكا، حمایت سیاسی، پشتیبانی از اصلاحات آموزشی و سیاست های دولتی معطوف به «اعتدال روشنگرانه» است. آژانس توسعه بین المللی ای.آی.دی ایالات متحده و سایر هیات های وابسته به مبلغین مذهبی آمریكایی، به جذب روحانیون میانه رویی می پردازند كه بر اجتهاد تفسیر مجدد قرآن و سنت و عقلانیت تاكید می كنند. جورج دبلیو بوش در ادامه سیاست واشینگتن با هدف تاكید بر اعتدال و موضع گیری شدید در برابر افراط گرایی می گوید: «افراط گرایان، ایده جهاد را تحریف می كنند» وی همچنین اذعان می دارد كه قرآن در نقطه مقابل ایدئولوژی تروریسم قرار دارد.

به باور سیاستگزاران و اندیشمندان موسسه های پژوهشی تمامی آفت های تهدیدكننده «اسلام» نظیر افراط گرایی، تروریسم و بنیادگرایی برآمده از بازخوانی تحت اللفظی، تحریف شده قرآن، سیره نبوی و سایر منابع دینی و حقوقی اسلام است. طبق این باور ریشه اصلی همه مشكلات در متون مذهبی و صدالبته تفاسیر جهت دار آنها است.

●بازسازی یا واكنش

تلاش ایالات متحده برای تعیین هویت اسلام اعتدال گرا و حمایت از آن و نیز برانگیختن احیاگرایی اسلامی را می توان به بهترین شكل ممكن در گزارش اخیر موسسه صلح ایالات متحده مشاهده كرد كه توسط عبدالسلام مقرویی و تحت عنوان «سیاست خارجی آمریكا و بازسازی اسلامی» ارائه شده است. وی از اولین جمله گزارش تا پایان آن، به طور حساب شده با در نظر گرفتن پروبلماتیك «جهان اسلام» جهان را به بخش های كوچكی از دولت ها و جوامع مذهبی تقسیم می كند و بر ضرورت عطف نظر و مداخله فوری در امور آن كشورها اصرار می ورزد. تحلیل های این گزارش بر اساس زبان مذهبی و نامفهوم كارشناسان حقوقی مسلمان صورت پذیرفته است. مباحث مطرح شده در گزارش موسسه صلح ایالات متحده و پیشنهاد های سیاسی آن، با استفاده از اصطلاحات قرآنی ادا شده است كه مبنای اثبات مدعاهای آن مستندات مذهبی هستند.

نقایص این رویكرد آكادمیك متن محور فی نفسه به واسطه نادیده انگاشتن بافت های سیاسی و اجتماعی موجود در جوامع چندقومیتی، چندزبانی و چندفرقه ای رفته رفته آشكارتر شد. به موجب این نقص بنیادین، توصیه موسسه صلح ایالات متحده بیش از آنكه مفید باشد، اثرات زیان آوری را به بار آورد چرا كه به جای هم راستا كردن سیاست های ایالات متحده با چشم اندازی سكولار و جهانشمول، باعث هم طراز شدن این سیاست ها با افق های مذهبی شد.

اگرچه مطالعات انجام شده از سوی موسسه صلح ایالات متحده بر وجود تنوع در جهان اسلام صحه می گذارد، با این همه موجب محدود شدن دامنه این گوناگونی در سرحدات مذهبی و ایدئولوژیكی نظیر اسلام گرایی، سنت گرایی، بنیادگرایی، مدرنیسم، رادیكالیسم، اصلاح طلبی، اعتدال گرایی، تروریسم، افراط گرایی مذهبی و... می شود. مطابق گزارش موسسه صلح ایالات متحده، ریشه این گوناگونی ها در وجود منبع واحد كتاب آسمانی اسلام و تفاسیر متفاوت از آن است. بدین ترتیب این گزارش زبانی مذهبی همچون اجتهاد تفسیر مجدد متون اسلامی را مفید دانسته و حتی از آن به عنوان ابزاری اساسی برای تجویز دستورالعمل های سیاسی یاد می كند. در واقع، این گزارش تمامی تحولات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و تاریخی را «به یك چالش ایدئولوژیك دوگانه برای رسیدن به روح اسلام» تقلیل می دهد. جایگاه مهمترین گروه از مفاهیم اسلامی كه از این دستگاه حمایت می كنند، در حوالی حوزه مفهومی «اجتهاد» است.

این سردرگمی در برداشت صحیح از مفاهیم مذهبی نهایتا نویسنده گزارش و صدالبته دولت بوش را به حمایت از اختلاط مذهب و دولت رهنمون می سازد. با توجه به تعدد فرهنگی، قومیتی و مذهبی در دولت های اسلامی، استقرار مذهب در مقام یك سیاست دولتی، خطرات پرشماری را متوجه این كشورها می كند. تعیین ارزش برای اسلام و رجحان یك مذهب بر مذاهب دیگر، موجب بروز بسیاری از اختلافات در جامعه می شود. انبوه طرفداران فرقه های سنی، زیر بار هیچ گونه اقتدار معنوی و سیاسی متمركز نمی روند در نتیجه می توان دریافت كه التزام كامل به فرامین و احكام مورد نظر موسسه صلح ایالات متحده تحت عنوان اجتهاد حتی در سطح آكادمیك هم بعید به نظر می رسد. علمای سنی قادر به یافتن پاسخی قانع كننده به مسئله صلاحیت ملاك های واجد شرایط بودن و مشروعیت علل قبول اجتهاد یك عالم از طرف همه نیستند.

پیشنهاد صرف نظر كردن از پیشبرد دموكراسی و تمركز بر آموزش و سرمایه گذاری در قبال جنبش های اعتدال گرا، حاكی از آن است كه مقوله سیاست در دولت های اسلامی به نحوی مستقل از سایر فرآیندهای اجتماعی است. طبق روایت این گزارش كلیه مسائل سیاسی در باب آزادی بیان، حق آموزش، حقوق زنان و جایگاه اقلیت های مذهبی، قابل انطباق و توجیه بر اساس سنت های گفتمانی اسلامی است. این گفتمان جدید اسلامی كه در راستای آن اندیشمندان، فلاسفه، روحانیون و حقوقدانان مسلمان با مطالعه دقیق متون مقدس برای یافتن مفاهیم اعتدال و تطبیق آنها با مدرنیته تلاش می كنند از تفاوت های قومی، فرقه ای، زبانی، اجتماعی اقتصادی، فرهنگی و سیاسی غفلت می كند.

●رهیافت آغازین

فرض اساسی در این رویكرد اصلاح گرانه كه از طریق تفسیر مجدد مفاهیم مذهبی مشخص می شود این است كه جنبش ها و سازمان های افراط گرا، قدرت خود را صرفا به واسطه متون مذهبی به دست می آورند و در قبال بافت های منطقه ای، ملی و بین المللی نگاهی متحجرانه و تنگ نظرانه دارند. محمد وصیم در «منشاء رشد الگوهای سازمان های اسلامی در پاكستان» نشان می دهد كه در مطالعه جنبش های اسلامی دو مبحث عمده در مورد افراط گرایی وجود دارد كه پس از حادثه یازده سپتامبر مطرح شده است: رهیافت آغازین ازلی و رهیافت ابزارگرایانه یا وضعیتی.

بر اساس رویكرد آغازین ذهنیات افراطی های مسلمان، به تسخیر آموزه های جهاد اسلامی درمی آیند كه این خود جوهره تمامی مشكلات است. به گفته وصیم از سوی دیگر رویكرد ابزارگرایانه ایدئولوژی اسلام را در مقام سازه ای اجتماعی سیاسی و تحت حمایت نخبگان می داند كه نقطه عزیمت آن پیگیری اهداف سیاسی است. به اعتقاد وصیم: «در حالی كه تاكید رویكرد آغازین به تحریك درونی و برانگیختن قدرت تمسك به ارزش ها و هنجارهای ناب اسلامی است، رویكرد وضعیتی بر سیاست های دولتی و اهداف سازمانی تكیه می كند... رویكرد وضعیتی، باعث رونق گرفتن مبحث جنگ با ترور شده است.» گزارش موسسه صلح ایالات متحده و همچنین موضع گیری های سیاسی دولت بوش، نخستین مصداق رویكرد آغازین در قبال افراط گرایی اسلامی است. نقصان مفهومی تعیین یك هویت واحد برای همگی مردم و مسلمان خطاب كردن جملگی آنها باعث تخریب سیاست های معطوف به تلاش برای مهار افراط گرایی می شود. تحدید هویت درون یك گستره مشخص مذهبی چیزی جز انكار سایر هم پیوندی ها از جمله پیوستگی های قومیتی، طبقاتی و سیاسی نیست. چنین تمركز واحدی باعث نادیده گرفتن یكی از قوی ترین جریان های موجود در خاورمیانه یعنی ناسیونالیسم می شود. الیور میلز سفیر سابق بریتانیا در لیبی در این راستا می گوید: «چه كسی می تواند بدون در نظر گرفتن موضوع ناسیونالیسم، به تجزیه و تحلیل سیاست های خاورمیانه بپردازد» بی توجهی به مسئله ناسیونالیسم عربی به عنوان یك كل، در كنار گوناگونی های فردی، قومیقبیله ای، رفتاری و گویشی و متقابلا عطف نظر به خوانشی واحد از اسلام، رویكرد آغازین را ناتوان از توصیف واقعیت خاورمیانه و تجویز سیاست های موثر برای آن می نماید.

این طبقه بندی های سطحی نگرانه حتی باعث تقویت تروریسم می شود. طبقه بندی تك ساحتی شهروندان، یعنی اصلی ترین قسمت اندیشه ازل گرایانه رویكرد آغازین، به طور مشخص خود را در اصلاحات آموزشی انجام شده در پاكستان آشكار می كند.

نجوم مشتاق

ترجمه: فرهاد قربان زاده

---