جمعه, ۲۶ بهمن, ۱۴۰۳ / 14 February, 2025
اسناد و تاریخ شفاهی معاصر ایران
در پژوهشهای جدید دو گونه منابع در كنار منابع كتابخانه‌ای اهمیت و جایگاه خاصی یافته‌اند؛ این دو عبارت از اسناد و منابع شفاهی هستند كه هر یك كارایی ویژه‌ای دارد. اطلاعاتی كه در این دو گونه منبع وجود دارد به سختی در میان منابع كتابخانه‌ای یافت میشود. استفاده از ضبط صوت برای گردآوری منابع شفاهی شیوه‌ای جدیدی است كه دستاورد پیشرفت تكنولوژی می‌باشد؛ لیكن در گذشته تاریخی ایران نقل اقوال شفاهی و ثبت آنها متداول و مرسوم بوده است كه ثبت و نگارش همین اقوال شفاهی تاریخ مكتوب را به وجود آورده‌اند، گرچه آنچه امروزه متداول و مرسوم است را نمی‌توان به گذشته تعمیم داد. آنچه در این مقاله به آن خواهیم پرداخت بیان ارتباط و اهمیت اسناد مكتوب در مراحل مختلف انجام تاریخ شفاهی است در وقوع حوادث تاریخی كه در حیطه پژوهش تاریخ شفاهی قرار می‌گیرد خواه‌ناخواه اسنادی مكتوب تولید می‌گردیده كه این گزارش‌ها به جهت تعیین زمان، مكان و نحوه وقوع حادثه كمك مهمی در تكمیل پازل اطلاعات‌گرد آمده توسط تاریخ شفاهی خواهند كرد. زیرا در داده‌های تاریخ شفاهی تعیین زمان و مكان و كیفیت و نحوه بروز حوادث به دقت اسناد تولید شده نمی‌باشد، و با جایگاه راوی كیفیت و كمیت داده‌ها متغیر است. از سوی دیگر در تاریخ شفاهی چگونگی شكل‌گیری حادثه یا واقعه‌ای قبل از وقوع و همچنین آثار و نتایج حاصله از آن بعد از وقوع از زوایای مختلف بیان می‌گردد. بدین لحاظ اسناد در تكمیل داده‌های تاریخ شفاهی در مراحل مختلف انجام آن اهمیت بسیار دارد چه در مرحله گردآوری اطلاعات شفاهی، چه شناسایی افراد دخیل در حادثه برای انجام مصاحبه و چه در مرحله تدوین و نگارش تاریخ شفاهی.
●درآمد
آنچه در این صفحات جهات بحث اولیه در نظر گرفته شده است بیان جایگاه اسناد در تاریخ شفاهی می‌باشد. پرواضح است موضوعاتی كه جهت انجام به صورت تاریخ شفاهی در نظر گرفته می‌شد و موضوعات نیم قرن اخیر و به ویژه انقلاب اسلامی است. زیرا امكان گردآوری خاطرات شفاهی قبل از مقطع زمانی به دلایل متعدد امكان ندارد و بایستی به منابع مكتوب یا اسناد اتكا نمود. در این نوشتار به اختصار نخست از اسناد و پژوهشهای تاریخی و پس از تاریخ شفاهی در ایران سخن خواهد رفت در ادامه به بیان ارتباط و جایگاه اسناد در مراحل مختلف انجام تاریخ شفاهی خواهیم پرداخت. این نوشتار ناقص تجربیات شخصی نگارنده از تدوین سه مجموعهٔ تاریخ شفاهی و مسئولیت اداری می‌باشد، از این رهگذر برگ سبزی پیشكش ارباب پژوهش و تحقیق میشود. تا چه قبول اُفتد و چه در نظر آید.
●اسناد و خاطرات شفاهی در پژوهشهای تاریخی
پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ ضمن آن كه تحولی مُهم در عرصه سیاست جهانی بود به لحاظ تاریخ‌نگاری هم تاثیرات مهمی در عرصه پژوهش و تحقیق به بار آورد ورود دو گونه منبع جدید به عرصه پژوهش، كه شامل اسناد دولتی نهادهای سیاسی امنیتی و خاطرات شفاهی هستند انقلابی در این عرصه به حساب می‌آید. تا پیش از انقلاب برخی اسناد كه اغلب متعلق به خاندان‌های دورهٔ قاجاریه بودند مورد استفادهٔ پژوهشگران بود لیكن حجم انبوه اسناد سازماندهی شده در مركزی چون سازمان اسناد و كتابخانه ملی ج‌ا.ا. یا مراكز دیگری چون نهاد ریاست جمهوری، مركز اسناد انقلاب اسلامی یا آرشیو وزارت امورخارجه به هیچ وجه با پیش از انقلاب اسلامی قابل مقایسه نیست. ضمن آن كه دستیابی به اسناد این مراكز به سهولت امكان‌پذیر است. دسترسی محققان و پژوهشگران به حجم انبوهی از اسناد ضمن آن كه زوایای بسیاری از تاریخ معاصر ایران را روشن می‌سازد گونه‌ای پژوهش را به وجود آورده است كه اتكای اصلی آن اسناد می‌باشد و «پژوهشهای اسنادی» می‌توان نام داد.
توجه به خاطرات شخصیت‌های دخیل در حوادث تاریخی در تاریخ ایران سابقه‌ای بس كهن دارد. بسیاری از منابع مكتوب هم از به كتابت درآمدن دیده‌ها و شنیده‌ها به وجود آمده است. درج اخباری متفاوت از راویان متعدد در واقعه‌ای واحد را در منابعی چون طبری می‌توان یافت. آنچه این سنت قدیمی را از تاریخ شفاهی یا Oral History كنونی متمایز می‌سازد در استفاده و نظامند از خاطرات افراد مختلف در واقعه‌ای یا موضوع خاص در مراحل مختلف گردآوری اطلاعات از طریق مصاحبه، پیاده‌سازی و تدوین و نگارش است. در حالی كه در شیوه سنتی تاریخ‌نگاری ما آنچه از حوادث و وقایع از قول شفاهی به كتابت درآمده اقوال موجود بوده است كه مورخ ثبت كرده است نه آن كه در پی آن باشد شاهدان حادثه را یافته و از زبان ایشان موضوعی را روایت كند. ضبط صوتی یا تصویری خاطرات به صورت نواركاست یا فیلم ویدیوئی، و كیفیت و كمیت ضبط آن، آرشیو و نحوه استفاده و ارجاع به آنها در تاریخ شفاهی از وجوه امتیاز این شیوه از گردآوری اطلاعات است.
انقلاب اسلامی همانگونه كه در عرصه پژوهشهای اسناد انقلابی به وجود آورد در عرصه خاطره‌نگاری و پیدایش یا تكامل و نضج‌گیری تاریخ شفاهی در داخل و خارج از ایران نقش عمده و اساسی داشت.
تاریخ‌های شفاهی داخل و خارج از ایران دارای ویژگی‌های خاصی است كه مهمترین ویژگی یا وجه تمایز این دو در هویت و ماهیت راویان تاریخ شفاهی است، راویان تاریخ شفاهی دانشگاه هاروارد یا تاریخ شفاهی جنبش چپ ایران، هر یك به گونه‌ای در رویارویی با انقلاب اسلامی موضع خصمانه دارند یا از هیأت حاكمه پهلوی بوده‌اند یا به لحاظ اعتقادی با نظام جمهوری اسلامی پس از استقرار آن مشكل پیدا كرده‌اند. در حالی كه در داخل ایران راویان را مردمِ انقلابی تشكیل می‌دهند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی یادنامه‌هایی حاوی خاطرات كه در مناسبت‌های ویژه انقلاب اسلامی منتشر می‌گردید از جمله اولین فعالیت‌ها می‌باشد. اولین تلاش كه هم به لحاظ علمی و هم عملی در عرصه تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی قابل توجه است در مجله «یاد» از نشریات بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی صورت گرفته است. قدم‌های بعدی مستحكم‌تر برداشته شد. مجموعهٔ «خاطرات ۱۵ خرداد» شامل نُه دفتر، و آثاری چون تاریخ‌های شفاهی انقلاب اسلامی كه در مركز اسناد انقلاب اسلامی به انجام رسیده است. از جمله تلاش‌های بعدی است كه مسیر تكاملی را طی كرده است.
●اسناد و تاریخ شفاهی
در پیش مطالبی در خصوص اسناد و تاریخ شفاهی گفته شد در این قسمت بر آن هستیم كه به جایگاه اسناد را در تاریخ شفاهی بپردازیم. اسنادی كه در نهادهای انتظامی، امنیتی، یا سیاسی و اداری تولید شده‌اند بسته به نوع نهاد و سازمان تولید كننده، نزدیكی یا دوری گزارش كننده به حادثه یا موضوع مورد مطالعه در تاریخ شفاهی تعلقات درونی وی، اشراف بر موضوع مورد گزارش یا آموزش ماموران در مورد نحوه تهیه گزارش می‌تواند در كیفیت و كمیت اطلاعات موجود در گزارش‌ها موثر بوده و مرتبه اعتبار سند متفاوت باشد با تمام این مباحث، پژوهشگر تاریخ می‌بایست اشراف كاملی به آن داشته باشد؛ اسنادی كه در بررسی‌های لازم توسط محقق واجد اعتبار است در مراحل مختلف انجام تاریخ شفاهی كاربردهایی دارد كه به مواردی اشاره میشود.
اول‌ـ كاربرد اسناد در تاریخ شفاهی برای تعیین دقیق زمان حادثه و مكان وقوع آن می‌باشد. زیرا در تاریخ شفاهی در اغلب موارد نمی‌توان تاریخ دقیق وقوع را از اقوال مختلف استخراج نمود و روایات ضد و نقیض دیده میشود.
دوم‌ـ پس از مشخص شدن زمان و مكان وقوع حادثه در شناسایی منابع شفاهی اسناد اهمیت مضاعفی پیدا می‌كند براساس اسناد مشخص میشود چه افرادی یا گروههایی در هنگام حادثه حضور داشته‌اند. در شناسایی افراد برای انجام مصاحبه (اعم از شفاهی یا مكتوب) هم اسناد به كار می‌آیند.
سوم‌ـ در جریان مصاحبه و طرح سئوال از شاهدان حادثه سئوال‌هایی كه محقق از منابع دیگر در مورد موضوع مورد تحقیق خود استخراج كرده باز هم اسناد جایگاهی ویژه می‌یابد زیرا با داده‌هایی كه از خلال اسناد از كمیت و كیفیت واقعه وجود دارد محقق به زوایای مُبهم و سئوال‌برانگیز واقعه می‌پردازد.
چهارم‌ـ پس از انجام مصاحبه و مراحل آماده‌سازی خاطرات شفاهی جهت استفاده و تدوین تاریخ شفاهی، باز هم اسناد برای سازماندهی فصول و مطالب به یاری محقق می‌آید. زیرا براساس خاطرات نمی‌توان ترتیب وقوع حوادث را به دقت مشخص ساخت چه بسا در نقل روایات این تسلسل پس و پیش شده‌اند در حالی كه در اسناد تاریخ دقیق حادثه در اغلب موارد یافت میشود. و براساس این قومیت تاریخی می‌توان مطالب و خاطرات شفاهی را مرتب كرد.
و سرانجام مهمترین كاربرد اسناد در تدوین تاریخ شفاهی است بی‌شك عدم استفادهٔ از اسناد كه محقق به صحت آنها یقین یافته تدوین تاریخ شفاهی در تاریخ معاصر و به ویژه انقلاب اسلامی ناقص خواهد بود. خاطرات شفاهی كه از راویان مختلف حول محور یك موضوع خاص گرد آمده است همچون اسناد كه براساس دوری و نزدیكی به حادثه و مسایل دیگر كه در مورد اسناد گفته شد طبقه‌بندی و اعتبارگذاری میشود صحت و سقم این داده‌ها با راههای گوناگونی قابل بررسی است كه محقق تاریخ شفاهی ناگزیر از انجام آن است.
در تاریخ شفاهی به حوادث قبل از وقوع، (پشت صحنه حادثه) چگونگی شكل‌گیری، زمینه‌ها، ماهیت موضوع، عوامل تاثیرگذار در موضوع، وقوع حادثه (با تسامح در زمان، مكان و تسلسل تاریخی آن) پی‌آمدهای آنی و بلندمدت موضوع پرداخته میشود. اسناد در كنار این مسایل به لحظه وقوع، كمیت و كیفیت حادثه، افراد حاضر در صحنه، پیگیری‌های صورت گرفته، اقدامات انجام شده، عكس‌العمل نهادهای ذیربط را با ترتیب تاریخی روشن نماید. در برخی موارد هم كه برخی حوادث از یاد شاهدان رفته یا كمرنگ شده است اسناد به تكمیل این «از یاد رفته‌ها» می‌پردازد.
●فرجام سخن آن كه:
پیروزی انقلاب اسلامی تاثیر شگرفی در شیوه‌های تاریخ شفاهی نهاد (چه در داخل و چه در خارج) در داخل باز شدن آرشیوهای نهادهایی چون سازمان اطلاعات و امنیت كشور (ساواك)، شهربانی كل كشور، سازمان قضایی نیروهای مسلح بر روی محققان فعالیت چشم‌گیر مراكزی چون مركز اسناد انقلاب اسلامی سازمان اسناد و كتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، مركز اسناد نهاد ریاست جمهوری و... پژوهش های سند محوری را در وسعتی غیرقابل قیاس با گذشته رایج گردانید. از سوی دیگر ماهیت انقلاب و مردمی و همچنین قریب‌العهد بودن آن با حضور اغلب عناصر اصلی این حركت اصیل اسلامی این امكان را داد خاطرات شفاهی به شكل بی‌سابقه ای مورد توجه قرار گیرد. همزمان ضرورت تدوین مجموعه‌هایی تاریخی براساس خاطرات شفاهی هم احساس گردید. در نتیجه نزدیكی این دو یعنی اسناد و تاریخ شفاهی گونه‌ای تكامل یافته‌تری از پژوهشهای به عرصه آمده است كه مركز اسناد انقلاب اسلامی مبدع آن است.
پژوهشگر: رحیم نیکبخت
منبع: سایت کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست