ایران و جهانی شدن

بحث درباره ماهیت جهانی شدن, بهتر است كه به دور از كلی گویی و با پی گیری اصول كاربردی و استراتژیك, به ویژه با تبیین ها و ارائه راهكارهای تفصیلی, مورد مطالعه و گفت وگو قرار گیرد حال كه دنیای معاصر در راهی كاملا متفاوت با گذشته گام نهاده است, بهترین واكنش آن است كه با این جریان نه از سر غفلت, بلكه با آگاهی كامل برخورد شود

بحث‌ درباره ماهیت جهانی‌شدن، بهتر است كه به دور از كلی‌گویی و با پی‌گیری اصول كاربردی و استراتژیك، به‌ویژه با تبیین‌ها و ارائه راهكارهای تفصیلی، مورد مطالعه و گفت‌وگو قرار گیرد. حال‌كه دنیای معاصر در راهی كاملا متفاوت با گذشته گام نهاده است، بهترین واكنش آن است كه با این جریان نه از سر غفلت، بلكه با آگاهی كامل برخورد شود.

جهانی‌شدن، علیرغم همه تلاشهایی كه برای تقدیس یا تكفیر آن صورت می‌پذیرد، می‌تواند جنبه‌های پنهانی زیانباری داشته باشد كه نه‌تنها برای مردم عادی بلكه حتی برای نخبگان جامعه نیز به‌درستی شناخته شده‌نیست. اكنون ایران و جامعه انقلابی آن، در خط مقدم مواجهه با جهانی‌شدن قرار گرفته‌اند و علیرغم همه رشادتها و اصالتهای ملی، از این ناحیه مخاطرات جدی و دردسرسازی قابل پیش‌بینی است. درواقع ایران، به خاطر سابقه و ریشه‌های فرهنگی قدرتمند و نیز به لحاظ جبهه‌گیری ایدئولوژیك انقلاب اسلامی در مقابل نظام سلطه غرب، مهمترین دژ مقاومت در برابر این فرایند جهانی‌شدن ــ و به تعبیری جهانی‌سازی ــ محسوب می‌شود؛ بنابراین لازم و ضروری است كه با تدوین برنامه‌ای ملی؛ رسالت، اهداف، استراتژی، چشم‌انداز، روشهای عملیاتی، تاكتیكها و سازماندهی خود را در مقابل پدیده جهانی‌شدن مشخص نموده و با دستیابی به نوعی گفتمان مشترك نه‌تنها از مهلكه‌های آن به دور مانیم بلكه از فرصتهای قابل پیش‌بینی آن حداكثر استفاده را ببریم. مقاله زیر كوششی ساختاری در تبیین این موضوع حیاتی است كه تقدیم شما می‌گردد.

● ضرورت تحقیق

ایران مدتها است كه یكی از اهداف اصلی جهانی‌شدن در نظر گرفته می‌شود. اهمیت نفوذ كامل در ایران، صرف‌نظر از موقعیت جغرافیایی و اقتصادی آن، از دو جهت دیگر نیز قابل توجه است: ازیك‌سو ایران ضمن برخورداری از تاریخ و تمدن غنی با پیشینه چند‌هزارساله یكی از اركان اصلی فرهنگ و اندیشه شرقی و نیز پایگاه اصلی تشیع و یا به‌عبارتی كانون عقلانیت اسلامی به شمار می‌رود؛ ازدیگرسو، انقلاب اسلامی ایران یكی از قدرتمندترین رقبای روند جهانی‌شدن و منشا اصلی مقاومت اسلامی در برابر آن می‌باشد. بنابراین فتح ایران در نگاه طراحان جهانی‌سازی، درواقع فتح همزمان شرق و جهان اسلام قلمداد می‌گردد. گرچه درحال‌حاضر تاثیرپذیری كشورمان از امواج جهانی‌شدن را نمی‌توان انكار كرد اما بااین‌وجود مقاومت مردم ایران در برابر این امواج نیز كه در پرتوی پیروزی انقلاب اسلامی تقویت گردید، ستودنی است. اما به قول معروف، خطر پشت در خانه است و تهدیدی جدی ناشی از عزم جهانی‌شدن برای درهم‌شكستن مقاومت مردم ایران، كاملا احساس می‌شود. جهت برخورد و رویارویی صحیح و منطقی با جهانی‌شدن، سردادن شعار و سپردن امور به دست مدیران بی‌‌بهره از علم و دانش روز كارایی نخواهد داشت. بلكه باید عرصه به دست محققان توانا و مستقل سپرده شود تا مسیر و سازوكار حضور فعالانه در صحنه مقاومت در برابر پروژه جهانی‌سازی را به‌درستی برای مردم ایران تبیین كنند.

در این رابطه، ذكر این نكته خالی از فایده نخواهد بود كه غرق‌شدن در مطالعات انتزاعی، ما را از مواجهه عملیاتی با جهانی‌شدن باز می‌دارد؛ لذا پیشنهاد می‌شود ضمن دست‌یابی به یك جمعبندی استوار و معتدل از مباحث تئوریك، از توقف در مطالعات كم خاصیت، اجتناب گردد.

● پیشینه تحقیق

شاید عجیب به‌نظر برسد كه با مروری بر آثار علمی منتشره در كشور، حدود نوددرصد از آثار مزبور را ترجمه و ده‌درصد را تالیف تشكیل می‌دهد. موضع انفعال از سوی كشورهایی مانند ایران، تا آنجا پیش می‌رود كه «جهانی‌شدن» را تنها خود غربی‌ها برای ما تحلیل می‌كنند و درك جهانی‌شدن فقط با عینك غربی برای متفكران كشور میسور است. گذشته از این معضل فكری كه البته درباره سایر موضوعات نیز قابل ملاحظه است، از ده‌درصد تالیفی كه از سوی پژوهشگران ایرانی منتشر شده، اكثر آنها مطالعات نظری و مرور وتبیین دیدگاههای غربی درباره جهانی‌شدن است؛ چنانكه نگارنده با صرف ساعتها وقت برای جستجوی منابع، به هیچ اثر درخوری با رویكرد استراتژیك درباره رابطه ایران و جهانی‌شدن مواجه نشد. لذا به نظر می‌رسد، با لحاظ بی‌پیشینگی تحقیق مورد نظر، آغاز مطالعات در این موضوع از اولویت ویژه‌ای برخوردار می‌باشد.

● اهداف تحقیق

۱) شناخت ماهیت، مولفه‌ها، مبانی نظری، پیشینه تاریخی و اجتماعی و فرایند تحقق جهانی‌شدن

۲) بررسی و مطالعه نسبت میان اسلام و جهانی‌شدن

۳) مشخص‌كردن چالشهای فكری و ساختاری موجود و آتی فراروی كشور در مسیر فرایند تحقق جهانی‌شدن (آسیب‌شناسی)

۴) شناخت ظرفیتها و تواناییهای بالقوه و بالفعل كشورمان جهت مواجهه پیشتازانه با جهانی‌شدن (به‌دست‌گیری ابتكار عمل)

۵ ) شناسایی راهها و اقتضائات ایجاد بستر مناسب، جهت شكل‌گیری «جبهه خودجوش» مقابله با جهانی‌شدن

۶ ) معرفی لوازم و راههای برقراری رابطه و مفاهمه میان ایران و جهانی‌شدن

● سیاست‌های تحقیق

۱) تلاش برای شكل‌گیری توافق‌نظر نسبی درباره ماهیت و مولفه‌های جهانی‌شدن در میان نخبگان

۲) حركت به سمت ایجاد ادبیات و راهكارهای مشترك (نسبی و حداكثری) در مواجهه علمی نخبگان با جهانی‌شدن

۳) سعی در اتخاذ مواضع علمیِ مبتنی بر روش‌شناسی هر رشته (مستقل از مواضع جناحهای سیاسی یا یك نوع تفكر خاص در كشور)

۴) اتكا به پژوهشهای متقن و ممتاز علمی در مباحث بنیادین و تمركز بر پژوهشهای راهبردی

۵ ) اهتمام به استفاده از تجارب و دستاوردهای سایر كشورهای مخالف روند جهانی‌شدن در مواجهه با آن

۶ ) توجه به كلان‌نگری و ایجاد جریان و جبهه فراگیر

۷) عنایت به سازواربینی و پیوسته‌نگری اجزاء مختلف تحقیق (به‌ویژه میان مبانی، راهبردها، راهكارها و برنامه)

● چشم‌انداز تحقیق

۱) شفاف‌سازی مواضع رسمی جمهوری اسلامی ایران در موضوع جهانی‌شدن

۲) تصمیم‌سازی (ایجاد زمینه قانون‌گذاری) برای شورای عالی انقلاب فرهنگی و سایر مراجع درخصوص مواجهه كشور با جهانی‌شدن

۳) ترسیم ساختار كلان برنامه ملی و درازمدت در بخش فرهنگی با انگیزه امكان تهیه یك برنامه واقع‌بینانه و كارآمد

▪ مخاطبان تحقیق: كارشناسان عالی، اعضاء مراجع تصمیم‌گیری و مسئولان نظام (با فرض متخصص‌بودن آنان)

▪ نوع تحقیق: بنیادی و راهبردی

▪ زمینه تحقیق: میان‌رشته‌ای

▪ روش تحقیق: كتابخانه‌ای و پیماشی

▪ رویكرد تحقیق: توصیف، تحلیل و نقد در بخش بنیادی و همچنین نظریه‌پردازی در بخش راهبردی

▪ شیوه نگارش متن حاصل تحقیق: دائرهٔالمعارفی (فشرده، تخصصی، پراستناد)

▪ شیوه اجرای تحقیق: گروهی (به لحاظ میان‌رشته‌ای‌بودن اعضاء گروه؛ دارای كارشناسانی در فلسفه، الهیات، تاریخ ــ ایران و غرب ــ ، جامعه‌شناسی، علوم سیاسی، روابط بین‌الملل و مدیریت استراتژیك)

● پرسشهای اصلی

۱) پرسش درباره ماهیت و پشت‌پرده جهانی‌شدن

۲) میزان و توانایی نفوذ و سرعت جهانی‌شدن

۳) موضع جمهوری اسلامی ایران درباره جهانی‌شدن

۴) جهانی‌شدن و چالشهای موجود و فراروی كشور

۵ ) ظرفیتهای بالقوه و بالفعل برای مواجهه با جهانی‌شدن

۶ ) استراتژیهای قدرتمند برای مواجهه فعالانه با جهانی‌شدن

۷) مختصات برنامه ملی جهانی‌شدن

● فرضیه‌ها

۱) جهانی‌شدن مولود مدرنیسم است و در حال حاضر به‌عنوان یك پروژه از سوی غرب دنبال می‌شود.

۲) جمهوری اسلامی ایران براساس اندیشه اسلام، اهداف و آرمانهای انقلاب و قانون اساسی با روند تحمیلی جهانی‌شدن مخالف است و آن را برای خود از جهت فرهنگی، سیاسی و اقتصادی یك تهدید بزرگ می‌داند.

۳) جهانی‌شدن، سه چالش اساسی برای ایران ایجاد خواهد كرد: تضعیف فرهنگ و هویت ملی، كاهش استقلال و اقتدار ملی و نابودی اقتصاد ملی.

۴) جمهوری اسلامی ایران برخلاف بسیاری از كشورها در پرتوی داراییهای فرهنگی و ثروتهای ملی خود، از قدرت بالقوه مواجهه فعالانه با جهانی‌شدن برخوردار است.

۵ ) رسیدن به سطح و درجه رقابت با كشورهای توسعه‌یافته به‌ویژه در حوزه اقتصادی و نیز تقویت فرهنگ بومی، مهمترین و كارآمدترین استراتژی رفع تهدیدات با جهانی‌شدن می‌باشد و در این بین تولید علم و نظریه‌پردازی از اولویت خاص برخوردار است.

۶ ) یك برنامه‌ ملی می‌تواند ضمن مشاركت‌دادن تمامی اقشار مردم در مواجهه منطقی با جهانی‌شدن، كشور را تدریجا در برابر مخاطرات جهانی‌شدن ایمن و مصون سازد.

● ساختار تحقیق

▪ مقدمه: (ضرورت، اهداف و روش تحقیق)

۱) فصل اول: مبانی نظری

ــ چیستی جهانی‌شدن (پروسه یا پروژه‌بودن جهانی‌شدن)

ــ پیشینه تاریخی (در غرب، جهان اسلام و ایران)

ــ اركان و بنیادهای جهانی‌شدن

ــ مدرنیسم و جهانی‌شدن؛ اومانیسم، سكولاریسم، سیانتیسم، دموكراسی، لیبرالیسم و نظام سرمایه‌داری، پلورالیسم

۲) فصل دوم: نسبت میان اسلام و جهانی‌شدن

ــ اسلام حداقلی و جهانی‌شدن

ــ اسلام حداكثری و جهانی‌شدن

ــ رابطه آرمان جهانی‌گرایی اسلامی و جهانی‌شدن

ــ الگوی جامعه‌ جهانی مطلوب از نگاه اسلام (از نگاه قرآن و روایات)

۳) فصل سوم: برآورد كمی و كیفی از قدرت نفوذ، تاثیر و سرعت جهانی‌شدن

ــ رهبری جهانی‌شدن

ــ كارنامه جهانی‌شدن در نیم‌قرن اخیر

ــ چالشهای موجود و فراروی جهانی‌شدن

ــ مروری بر استراتژیهای اروپا و امریكا درباره جهانی‌شدن در ربع قرن آینده

۴) فصل چهارم: تهدیدها و چالشهای موجود و فراروی كشور (همراه با گمانه‌زنی‌ درباره ربع قرن آینده ایران در صورت ادامه روند فعلی)

فصل پنجم: استطاعتها و ظرفیتهای بالقوه و بالفعل كشور در مواجهه با جهانی‌شدن

فصل ششم: راهكارهای مواجهه كشور با جهانی‌شدن (اعم از ایجابی و سلبی)

فصل هفتم: ترسیم ساختار برنامه ملی؛ رسالت، اهداف، سیاستهای كلی، چشم‌انداز، سیاستهای راهبردی، سرفصلهای برنامه، روشهای عملیاتی، سازمان عملیات، تاكتیكها، نیروی انسانی، منابع پشتوانه طرح (مادی و معنوی)، سیستم كنترل و نظارت، سیستم بازخوردسنجی.

● نگاهی تفصیلی به پرسشها و فرضیه‌های تحقیق

الف) ماهیت جهانی‌شدن:

۱) جهانی‌شدن یك وضعیت یا پدیده نوظهور نیست، بلكه روندی است كه به مدت طولانی جریان داشته است. درواقع از زمانی‌كه نظام سرمایه‌داری به‌عنوان یك شكل قابل دوامِ جامعه‌ انسانی، پا به جهان گذارد؛ به قول پل سوئیزی: «سرمایه‌داری در بطنی‌ترین كنه و ذات خود، چه از لحاظ درونی و چه از جهت بیرونی، یك نظام گسترش‌یابنده است. هنگامی‌كه این نظام ریشه دوانید، هم رشد می‌كند و هم به اطراف خود گسترش می‌یابد.»

باید توجه داشت، سرمایه‌داری از نخستین روزهای پیدایش آن تاكنون، تنها با گسترش خویش در فضای غیرسرمایه‌داریِ پیرامون خود، زندگی كرده است و تنها از همین طریق می‌تواند زندگی كند و لذا جهانی‌شدن از خصوصیات ذاتی روند انباشت سرمایه‌ محسوب می‌شود. بر این اساس، اگر بپذیریم كه جهانی‌شدن تا مقطعی از تاریخ یك پروسه قلمداد می‌شود، لااقل از سده اخیر به بعد، باید به آن با چشم پروژه نگاه كرد؛ چراكه جهانی‌شدن در این مقطع یك برنامه طراحی‌شده برای پیشبرد اهداف كشورهای غربی محسوب می‌شود و اراده‌ای در حال مدیریت آن در جهان می‌باشد؛ هرچند این پروژه فرایند تكاملی خود را تدریجا طی كرده است.

۲) سرمایه‌داری گرچه خود محصول و زاییده مدرنیسم است، ولی امروز به قوه محركه آن تبدیل شده است. مدرنیسم را نباید براساس مفهوم لغوی آن، یعنی تجددگرایی، درك نمود؛ چراكه مدرنیسم مفهومی است با بار معنایی خاص كه در یك بستر تاریخی ویژه تدریجا شكل‌یافته و فربه گردیده است. اومانیسم، سكولاریسم، سیانتیسم، دموكراسی نو، لیبرالیسم، كاپیتالیسم و پلورالیسم از اركان اصلی مدرنیسم قلمداد می‌شوند، به‌طوری‌كه مدرنیسم بدون لحاظ هریك از اركان مزبور نمی‌تواند به ماهیت اصلی خود نزدیك شود (تنیدگی و ترابط اركان و لزوم سازواربینی آن‌ها). همچنین ساده‌انگاری است اگر ظهور پست‌مدرنیسم را چیزی جز روند تكاملی مدرنیسم تفسیر كرد. براین اساس برای تحقق جهانی‌شدن، كه عمدتا با اهداف اقتصادی پیشروی می‌كند، باید ابتدا یك بستر اندیشه‌ای، فرهنگی و سیاسی ایجاد گردد. باید توجه داشت كه تنها در چنین بستری امكان تعقیب اهداف اقتصادیِ نظام سرمایه‌داری متصور خواهد بود. هرچند این امر، نقشِ مادرگونه مدرنیسم برای جهانی‌شدن را انكار نمی‌كند.

رضا غلامی

---