چهارشنبه, ۸ اسفند, ۱۴۰۳ / 26 February, 2025
ادبیات عرفانی
ادبیّات، در مفهوم عامّ كلمه، به تمام آثار مكتوب برجای مانده از گذشته اطلاق میشود. در حوزهٔ عرفان، حجم عظیمی از آثار ادبی، به نثر و به نظم، هم به زبان فارسی و هم به زبان عربی، در دست است كه حتّی برشمردن نام آنها از حوصلهٔ این مقال بیرون است. محتوای این آثار متنوّع است و از حكمت و فلسفه و تفسیر و تأویل قرآن و حدیث گرفته تا بیان نظری عقاید و اصطلاحات صوفیانه و بیان عشق و معرفت و نقد عقل و اثبات موافقت طریقت با شریعت و اخلاق و آداب و رسوم خانقاهی و سرگذشت مشایخ و بیان رؤیاها و مكاشفات و سخنان وجدآمیز و شطحیّات صوفیّه را در . بر می‌گیرد.
نگاه صوفیّه به شریعت، هستی انسان و سرانجام و مقصد او، و نیز طبیعت و خدا، نگاهی خلاف عادت و مبتنی بر ذوق و قلب و استنباطی نو از دین بوده است؛ از این رو، حتّی بسیاری از آثار منثور آنان نیز رنگ و بویی شاعرانه دارد و، در قلمرو ادبیّات، به مفهوم خاصّ جای می گیرند كه عنصر زیبایی، عاطفه، ابهام در بیان، و كیفیّت طرح مضامین و اندیشه های بدیع و خلاف عادت در آنها تشخّص دارد.
استنباطهای نو از دین و تجارب شخصی، چون با زبانی به بیان در می‌آیند كه مولود تجارب حسّی و عمومی است، نظام نشانه شناختی زبان را از صورت آشنا و طبیعی آن منحرف می‌كند و آن را به‌صورتی ناآشنا درمی‌آورد كه ارتباط میان متن و خواننده را محتاج تأمّل می كند.
این تشخّص زبانی و در سایه ابهام قرارگرفتن معنی متن در آثار عرفانی یا به سبب استفاده از عناصر بلاغی، در جهت افزایش ظرفیّت زبان، برای القای مفاهیم نو و غیرعادی است، یا به‌سبب بیان عواطف روحیِ متأثّر از معانی و اندیشه‌های تازه است و یا ناشی از تجربه های شخصیِ بدونِ مصداقهای عامّ و آشناست. عین‌القضات همدانی * (متوفّی ۵۲۵.ق)، در كتاب زبدهٔ‌الحقایق (ص ۶۷)، میان علم، كه موضوع آن طبیعت است و آلت ادراك آن حسّ و عقل، و معرفت، كه موضوع آن مابعدالطّبیعه است و آلت ادراك آن بصیرت، فرق قائل میشود و تأكید می‌كند كه علم را می توان با كلمات مطابق تعبیر كرد، ولی تعبیر معرفت جز با كلمات متشابه ممكن نیست.
منظور از كلمات متشابه كلماتی است كه، در مقام «دالّ»، به «مدلول» قراردادی خود در زبان دلالت نكند و حاوی معانی و مفاهیمی باشد ورای آنچه در نظام اوّلیّه نشانه‌شناسی زبان به‌طور طبیعی و عادی از آن دریافت میشود. این كار نقشی رمزی و شاعرانه به زبان می‌دهد، كه، خواه در خدمت نثر قرار بگیرد و خواه در خدمت نظم، منجر به پدیدآمدن شعر، به‌معنی امروزی تر كلمه، خواهد شد. بنابراین، عارفان در بعضی از آثار منظوم و منثور خود اصل رساندن صریح معنی یا تك‌معنایی زبان را، كه وجه غالب كاربرد زبان در ادبیّات كلاسیك بود، متزلزل كردند و آثار بسیاری پدید آوردند كه در مقابل جریان گونه‌های رایج ادبی، كه بیشتر نثر منظوم یا نثر شاعرانه بود، می‌توان آنها را شعر منظوم و شعر منثور نامید.
بایزید بسطامی * (متوفّی ۲۳۴ق) می‌گوید: «سخنان من بر اقتضای حال می‌آید، امّا آن را هر كس، چنان‌كه اقتضای وقت خویش است، ادراك می‌كند و سپس ادراك خویش را به من منسوب می‌دارد» (به نقل از سهلكی، ص.۱۲۶). اگر دیگران سخن بایزید را به اقتضای وقت خویش تعبیر می‌كنند، پس سخنان بایزید معانی متعدّد دارد، چون اقتضای وقت هر كس به گونه‌ای دیگر است و اگر بایزید نیز سخن به اقتضای حال می‌گوید، پس سخنان او نیز متشابه است و تأویل‌پذیر. هنگامی كه ما، در غیاب گوینده یا نویسنده‌ای متشابه‌گوی، از او سخنی می‌شنویم یا می‌خوانیم، به اقتضای بافت موقعیّت خود از آن معنایی درمی‌یابیم كه چه بسا حاوی همان مقصودی نباشد كه گوینده یا نویسنده اراده كرده است.
طبیعی است كه این نوع كاربرد زبان، چنان‌كه گفتیم، ركن غالب تك‌معنایی زبان كلاسیك را متزلزل می‌كند و صورتی خلاف عادت به شعر و نثر می‌دهد كه كشف معانی متعدّد و مختلف آنها را تابع اقتضای وقت خوانندگان می كند. افلاكی (ج ۲، ص ۷۵۹) می‌نویسد: «روزی دربندگی حضرت چلبی، رضی‌اللهعنه، كرام اصحاب شرح می‌كردند كه فلانی سخنانِ خداوندگار را نیكو تقریر می‌كند و تفسیر آن را به مردم می‌خوراند و درآن فنّ مهارت عظیم دارد. حضرت چلبی فرمود كه كلام خداوندگار ما به‌مثابت آینه‌ای است، چه هركه معنیی می‌گوید و صورتی می‌بندد صورت معنی خود را می‌گوید. آن معنی كلام مولانا نیست، و باز فرمود كه دریا هزار جو شود، امّا هزار جو دریا نشود».
به حكم این مقدّمات، ادبیّات عرفانی را به‌طور كلّی از نظر زبان به انواع زیر تقسیم می‌توان كرد:
۱. آثاری كه زبان در آنها برای بیان و شرح و توضیح معنی یا موضوعی به‌منظور انتقال آن به مخاطب به كار می‌رود و تشخّص زبان ناشی از بلاغت گوینده و مهارت او در نوشتن‌است؛
۲. آثاری كه زبان در آنها برای بیان معنایی به كار می‌رود كه با حسّاسیّتهای عاطفی گوینده یا نویسنده پیوند دارد و تأثیر این حسّاسیّت عاطفی به زبان تشخّص می‌بخشد و گاهی غلبهٔ حسّاسیّتهای عاطفی سبب میشود كه بیان معنی تحت تأثیر آن بسیار كم‌رنگ شود؛
۳. آثاری كه در آنها زبان در خدمت بیان تجارب روحی خاصّ و فردی درمی‌آید كه، به سبب بیگانگی با تجارب مشترك و عامّ، نمی‌توان مصداقی قابل فهم، برای آنچه زبان در نظام نخستین معنی‌شناسی خود بر آن دلالت دارد، پیدا كرد.
این سه نوع كاربرد زبان را هم در نثر و هم در شعر عرفانی به درجات مختلف می‌توان ملاحظه كرد. نوع اوّل، اگرچه در آثار منثور در قلمرو ادبیّات به مفهوم خاصّ، وارد نمی‌شود، امّا در نظم، در شمار ادبیّات به مفهوم خاصّ جای می‌گیرد، زیرا وزن و قافیه و ساختار خاصّ زبانیِ ناشی از آن‌دو به زبان تشخّص می‌بخشد و آن را از هنجار طبیعی زبان دور می‌كند. آثار انواع دوم و سوم را، حتّی وقتی كه به نثر باشد، می‌توان از مقولهٔ ادبیّات به مفهوم خاصّ به شمار آورد؛ این گونه آثار نیز به‌صورت گسترده در ادبیّات عرفانی در كنار شعر منظوم وجود دارد.
وجود قدرتهای مستبدّ و خودسر و تعصّبات كور مذهبی و نامطمئنّی از حفظ و رعایت حقوق و شخصیّت فرد، از عوامل تقویت گرایش به عرفان و گسترش قلمرو آن و درنتیجه پدیدآمدن ادبیّاتی بسیار وسیع بوده است، كه بخش اعظم ادبیّات فارسی را، به‌خصوص در مفهوم خاصّ ادبیّات، تشكیل می‌دهد.
محتوای آثار نوع اوّل، كه می توان آنها را ادبیّات به مفهوم عامّ گرفت، شامل تمام آثار منثوری است كه مبانی نظری تصوّف و عرفان، آداب و رسوم و شرح اقوال و سیر مشایخ را در بر دارد و بُن‌مایه و جوهر اصلی معنی در این آثار، جهاد با نفس، ترك دنیا و تعلّقات آن، نفی ذمایم اخلاقی و تخلّق به اخلاق الهی و وصول به رستگاری از طریق كسب ایمان قلبی و نیل به یقین حقیقی و دیدار حقّ است.
متصوّفه، تقریباً از همان اوان پیدایش، به تصنیف و تألیف دست یازیده‌اند و كتابها و رساله‌های متعدّدی به زبان عربی از مشایخ صوفیّه خواه از مكتب خراسان خواه از مكتب بغداد، به جای مانده است. از حارث محاسبی * (متوفّی ۲۴۳ق)، حكیم ترمذی (متوفّی ۲۹۶ق)، جنید بغدادی * (متوفّی ۲۹۷ق)، حسین‌بن منصور حلاّ.ج * (متوفّی ۳۰۹ق) و دیگران كتابها و رسایلی در دست داریم و اینها غیر از گفتارهای بسیاری از آنان است كه از طریق حقائق‌التّفسیر و طبقات‌الصّوفیهٔ سُلَمی به دیگران رسیده و بعدها در كتابهای دیگر نقل و بسط یافته است. یكی از پركارترین و تأثیرگذارترین مؤلّفان متصوّفهٔ قرن سوم‌ق بی‌گمان حكیم ترمذی است كه آثار متنوّع و متعدّد او محلّ مراجعهٔ بزرگانی چون غزّالی * (متوفّی ۵۰۵ق) و ابن‌عربی * (متوفّی ۶۳۸ق) نیز بوده است. كتابهای او دربارهٔ ولایت و احوال و اطوار قلب، مانند ختم‌الاولیا و بیان‌الفرق ، بعدها در آراء صوفیّه بسیار تأثیر داشته است.
از قرن چهارم‌ق به بعد است كه مهمترین كتابهای صوفیّه در بیان مبادی تصوّف، همراه با نقل اقوال و احوال مشایخ و آداب و اخلاق آنان و دفاع از آراء صوفیّه، پدید می‌آید. در میان كهن‌ترین آنها می‌توان از كتاب‌اللّمع فی‌التّصوّف * ابونصر سرّاج * (متوفّی.۳۷۸ق) و قوت‌القلوب ابوطالب مكّی (متوفّی ۳۸۶ق) به عربی نام برد كه در آنها، گذشته از بیان آراء و نظرگاههای صوفیّه، سعی در اثبات سازگاری تصوّف با سنّت و شریعت شده است. كتاب مهمّ دیگری كه در همین دوره یعنی قرن چهارم‌ق تألیف شده است كتاب اَلتَّعرُّف لِمَذهب اهل‌التّصوف از ابوبكر كلاباذی * بخاری (متوّفی ۳۹۵ق) است كه، مثل دو كتاب قبلی، به زبان عربی است. این كتاب به اهتمام یكی از شاگردان و مریدان او به نام خواجه امام ابراهیم اسماعیل‌بن‌محمّدبن عبدالله المستملی بخاری (متوفّی ۳۸۰ق) به فارسی ترجمه و شرح شده است. در كتاب شرح تعرّف * كه از قدیم‌ترین كتابهای متصوّفه به فارسی است، ضمن شرح مفصّل اصطلاحات و بیان اقوال و آراء صوفیان و طرح عقاید اهل.
سنّت، كوشش شده است تا موافقت كامل طریقت صوفیّه با شریعت و سنّت اثبات شود. این كتاب از مآخذ عمدهٔ كتابهای صوفیانه است. كتاب دیگری كه می‌توان آن را نیز از جملهٔ معتبرترین كتابهای عرفانی محسوب داشت رسالهٔ قشیریّه * ، تألیف امام ابوالقاسم قشیری * (متوفّی ۴۶۵ق)، است. قشیری، كه مردی متمسّك به شریعت بوده است، كتاب خود را به‌منظور تصفیهٔ تصوّف از انحرافات طریقت عصر خود نوشته است. در این كتاب، كه ترجمهٔ آن از امّهات كتب صوفیّه به زبان فارسی است، شرح حال مختصر و اقوال ۸۳ تن از مشایخ گذشته را از ابراهیم ادهم * (متوفّی ۱۶۲ق) تا ابوعبدالله احمدبن عطاء رودباری (متوفّی ۳۶۹ق) نقل می‌كند و سپس در باب دیگر، به شرح مصطلحات و تعبیرات صوفیّه می‌پردازد.
كتاب دیگری كه می‌توان آن را در كنار ترجمهٔ رسالهٔ قشیریّه از مشهورترین و ارجمندترین كتابهای عرفانی به‌شمار آورد، كشف‌المحجوب * ، تألیف ابوالحسن علیّبن عثمان هجویری * (متوفّی ح ۴۵۰ق)، است. این كتاب كه هجویری آن را در پاسخ پرسشهای ابوسعید هجویری نگاشته است (نك: هجویری، ص.۷) شامل مطالب و اطّلاعات بسیار باارزشی است كه، به اقتضای موضوع، گاه با دلایل و شواهد و استدلالهای علمی و عرفانی و نقد و نظر همراه است. هجویری در این كتاب اهمّ مسائل عرفانی را مانند علم، معرفت، فقر، تصوّف، محبّت، ملامت، شرح احوال و اقوال مشایخ و پیشوایان تصوّف از صحابه و تابعین و اهل بیت، فرقه‌های تصوّف و مذاهب و مقامات و حكایات و نیز اقوال و عقاید و نظریّات آنان را به‌تفصیل بیان كرده است و دربارهٔ حقیقت نفس و معرفت آن و مقولات عرفانی و فلسفی سخن رانده است.
كشف‌المحجوب كه بعدها از جمله مآخذ كتابهای معتبر دیگر صوفیّه، چون تذكرهٔ الاولیاء * عطّار نیشابوری * ، فصل‌الخطاب خواجه محمّد پارسا * و نفحات‌الانس * جامی شد، نثری استوار و مستدلّ دارد. در بعضی كتابهای دیگر مثل احیاءعلوم‌الدّین * امام ابوحامد محمّد غزّالی، كه خود به تلخیص و ترجمهٔ فارسی آن به نام كیمیای سعادت * پرداخته است، دربارهٔ نظرگاههای مختلف متصوّفه و اثبات توافق آن با شریعت كوشش شده است. كتاب كیمیای سعادت یكی از آموزنده‌ترین كتابهای تعلیمی صوفیّه است كه در آن با نثر ساده، زیبا، روان و فصیح دشوارترین مباحث تصوّف طرح و شرح و توضیح شده است.
كتاب احیاء علوم الدّین و كیمیای سعادت از جمله كتابهای مهمّ و نافذ در عالم اسلامی بوده است كه در ایجاد سازش میان طریقت و شریعت و رفع اختلاف میان اهل نقل و اهل قلب تأثیر قطعی داشته است. كار سترگ غزّالی در توفیق میان شریعت و طریقت را بعدها شیخ شهاب‌الدّین یحیی سهروردی * ، معروف به شیخ اشراق (متوفّی ۵۸۷ق)، از طریق رساله‌ها و كتابهای فارسی و عربی خود، و در قرن هفتم‌ق، عزیزالدّین نسفی * با نثری بسیار روان و ساده و رسا به.خصوص در مجموعه‌ای بزرگ از رساله‌های كوتاه خود تحت عنوان الانسان‌الكامل * در سازش میان عقل و نقل و قلب دنبال كردند.
منابع:. افلاكی، شمس‌الدّین احمد، مناقب‌العارفین ، به‌كوشش تحسین یازیجی، آنكارا، ۱۹۶۱م؛ برتلس، یوگنی ادواردوویچ، تصوّف و ادبیّات تصوّف ، ترجمهٔ سیروس ایزدی، تهران، ۱۳۵۶ش؛ بهاء ولد، محمّدبن حسین، معارف ، به‌كوشش بدیع‌الزّمان فروزانفر، تهران، ۱۳۵۲ش؛ پورنامداریان، تقی، درسایهٔ آفتاب ، تهران، ۱۳۸۰ش؛ همو، دیدار با سیمرغ ، تهران، ۱۳۵۷ش؛ روزبهان بقلی، شرح شطحیّات ، به‌كوشش هانری كربن، تهران، ۱۳۶۰ش؛ همو، عبهرالعاشقین ، به‌كوشش هانری كربن و محمّدمعین، تهران، ۱۳۶۰ش؛ زرّین‌كوب، عبدالحسین، از گذشتهٔ ادبی ایران ، تهران، ۱۳۷۵ش؛ همو، جستجو در تصوّف ایران ، تهران، ۱۳۵۷ش؛ همو، دنبالهٔ جستجو در تصوّف ایران ، تهران، ۱۳۶۲ش؛ سنایی‌غزنوی،ابوالمجد مجدودبن‌آدم، حدیقهٔ الحقیقهٔ و شریعهٔ الطّریقهٔ ، به كوشش مدرّس رضوی، تهران، ۱۳۵۹ش؛ سهلكی، محمّدبن علی، «النّورمِن كلمات ابی‌طیفور»، شطحیّات الصّوفیهٔ ، به كوشش عبدالرّحمان بدوی، كویت، ۱۹۷۸م؛ شفیعی كدكنی، محمّدرضا، زبور پارسی ، تهران، ۱۳۷۸ش؛ همو، «مقدّمه»، نك: محمّدبن منوّر؛ عطّار نیشابوری، فریدالدّین محمّد، اسرارنامه ، به‌كوشش صادق گوهرین، تهران، ۱۳۶۱ش؛ همو، تذكرهٔ‌الاولیاء ، به‌كوشش رینولد آلن نیكلسون، لیدن، ۱۳۲۵ش؛ همو، مختارنامه ، به‌كوشش محمّدرضا شفیعی كدكنی، تهران، ۱۳۵۸ش؛ همو، مصیبت‌نامه ،به‌كوشش نورانی وصال،تهران،۱۳۳۸ش؛ همو، منطق‌الطّیر ، به‌كوشش صادق گوهرین، تهران، ۱۳۵۶ش؛ عین‌القضات همدانی، عبداللهبن محمّد، تمهیدات ، به‌كوشش عفیف عسیران، تهران، بی‌تا؛ غزّالی، ابوحامد محمّد، كیمیای سعادت ، به‌كوشش حسین خدیوجم، تهران، ۱۳۶۱ش؛ غزّالی، احمد، سوانح (براساس تصحیح هلموت ریتر)، به‌كوشش نصرالله پورجوادی، تهران، ۱۳۵۹ش؛ فروزانفر، بدیع‌الزّمان، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدّین عطّار ، تهران،۱۳۵۳ش؛ محمّدبن منّور، اسرارالتّوحید فی مقامات‌الشّیخ ابی‌سعید ، به‌كوشش محمّدرضا شفیعی كدكنی، ۱۳۶۶ش؛ مولوی، جلال‌الدّین محمّد، كلّیّات شمس (دیوان كبیر)، به‌كوشش بدیع‌الزّمان فروزانفر، تهران، ۱۳۵۵ش؛ همو، مثنوی معنوی ، تصحیح رینولد آلن نیكلسون، به‌كوشش نصرالله پورجوادی، تهران، ۱۳۷۳ش؛ مستملی بخاری، ابوابراهیم اسماعیل، شرح التّعرّف لمذهب التّصوف ، به كوشش محمّد روشن، تهران، ۱۳۶۶ش؛ میبدی، ابوالفضل رشیدالدّین، كشف‌الاسرار و عدّهٔ‌الابرار ، به‌كوشش علی‌اصغر حكمت، تهران، ۱۳۶۱ش؛ نجم‌الدّین رازی، مرصاد العباد ، به كوشش محمّدامین ریاحی، تهران، ۱۳۶۵ش؛ نجم‌الدّین كبری، فوائح الجمال و فواتح‌الجلال ، به‌كوشش فریتز مایر، ویسبادن، ۱۹۵۷م؛ نفیسی، سعید، جستجو در احوال و آثار فریدالدّین عطّار نیشابوری ،تهران،۱۳۲۰ش؛هجویری، علیّبن عثمان، كشف‌المحجوب ، به‌كوشش و. ژوكوفسكی، تهران، ۱۳۷۱ش.
تقی پورنامداریان
برگرفته از: دانشنامه زبان و ادب فارسی
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمد‌رضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بی‌تا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست