آیا ماهی کور ایرانی چشم انتظار نابودی است

افرادی که با قطار به سمت اندیمشک سفر می کنند شاید خبر نداشته باشند که در نزدیکی آنها غارنشین کوری در زیر زمین برای زنده ماندن و حفظ بقای نسل خود با ناآگاهی انسان های به ظاهر متمدن مبارزه می کند

افرادی که با قطار به سمت اندیمشک سفر می‌کنند شاید خبر نداشته باشند که در نزدیکی آنها غارنشین کوری در زیر زمین برای زنده ماندن و حفظ بقای نسل خود با ناآگاهی انسان‌های به ظاهر متمدن مبارزه می کند. در نزدیکی ایستگاه تنگ هفت لرستان روستایی به نام لَوَن واقع شده که در حوالی آن اثری طبیعی و ملی به نام غار ماهی کور در پایة کوهی جای گرفته است. این غار محل زندگی یکی از کمیاب ترین ماهی‌های جهان به نام ماهی کور ایرانی است. نام علمی این ماهی Iranocypris typhlops است. نام‌های علمی از زبان لاتین الهام گرفته شده است و از لحاظ ریشه‌یابی نام علمی این ماهی تشکیل شده است از Iran به دلیل اینکه در کشور ایران شناسایی شد، Cypris در زبان لاتین و جانورشناسی به ماهی کپورها اطلاق می‌شود و این ماهی از نظر رده‌بندی در گروه کپور ماهیان قرار دارد و typhlops به معنای نابینا است و به طور کلی اگر بخواهیم نام علمی این ماهی را به فارسی برگردانیم، ماهی کپور کور ایرانی خوانده می‌شود.

این ماهی دارای بدنی فشرده و سری تخت است. ۲جفت سبیل در گوشه‌های دهان دارد. هیچ آثاری از چشم در آن دیده نمی‌شود و به همین دلیل فاقد قدرت بینایی است و تنها از طریق سبیل‌های حسی اطراف دهان و خط‌ جانبی موجود بر دو طرف شکم قادر به درک حسی پیرامون خود است. بدن این ماهی برهنه و فاقد فلس است به جز اینکه ردیفی از فلس‌های کوچک در قاعدة باله‌های پشتی و در برخی نمونه‌ها تعداد اندکی فلس بر روی پهلوها دارند. ماهی کور دارای دندان‌های بزرگ و مخروطی است. ماهی کور غارزی در کل فاقد رنگ است و تنها در برخی نمونه‌ها آثار مایل به صورتی یا قرمز کم‌رنگ مشاهده می‌شود. کم‌رنگی با بی‌رنگی این ماهی به قدری است که رگ‌های خونی از زیر پوست دیده می‌شود. نمونه‌های موجود در محلول‌های نگهدارنده مانند الکل و فرمالین که در موزه نگهداری می‌شود به سفید مایل به زرد تغییر رنگ می‌دهند.

حداکثر اندازه در نمونه‌های بدست آمده تا ۵۵میلیمتر گزارش شده است. گونة ماهی کور ایرانی تاکنون تنها از غار ماهی کور در تنگ هفت لرستان در ایران یافت شده است.

زیستگاه این ماهی در آب‌های زیرزمینی است. در غار ماهی کور به دلیل اینکه دهانة این غار به سطح آب‌های زیرزمینی اتصال دارد، این امکان را به وجود آورده که ماهی کور در طول شب‌ها به نزدیکی سطح آب در دهانة غار می‌آید. این ماهی تنها روزهای گرم سال در نزدیکی آب‌های سطحی زمین دیده می‌شود. دمای آب محل زندگی این ماهی از ۵ تا ۲۸ درجه سانتیگراد متغیر است. غیر از جلبک‌هایی که در کنارة صخره‌های آبی در سطح زمین می‌روید، وجود هیچ‌گونه گیاهی در نهرهای زیرزمینی‌ تأیید نشده است. اینکه ماهی کور از چه تغذیه می‌کند تاکنون به طور دقیق شناخته نشده است ولی احتمال این می‌رود از نوعی آرتیما تغذیه کند که در آب‌های زیرزمینی یافت می‌شود. عمر این ماهی در طبیعت مشخص نیست ولی در محیط اکواریوم حدود ۱۸ تا ۲۴ ماه عمر می‌کند. همچنین تولید مثل این ماهی نیز ناشناخته باقی مانده است.

ماهی کور ارزش خوراکی و صنعتی برای انسان ندارد ولی نقش آن در چرخة زیستی و محیط زیست بسیار حیاتی است. این ماهی در پایداری سفره‌های آب زیرزمینی نقش ارزنده‌ای را بازی می‌کند. همان‌طور که در قبل گفته شد ماهی کور دارای خط جانبی در ناحیه پهلویی بدن است که به وسیلة آن قادر است تلاطم و جابجایی آب را حتی به صورت جزیی حس کند. این خط جانبی متشکل از سلول‌های حسی ویژه‌ای است. زمانی که راه‌آهن تهران ـ اندیمشک توسط کارشناسان احداث می‌شد، غارماهی کور برای اولین‌بار توسط پژوهشگران خارجی شناسایی شد. در ششم ماه می ۱۹۳۷ جانورشناسی به نام E.W.Kaiser توانست ۷ نمونه از این ماهی را جمع‌آوری و شناسایی کند. این جانورشناس نمونه‌های خود را در اختیار موزة جانورشناسی کوپنهاگ قرارداد.

Kaiser به همراه جانورشناس دیگری به نام Bruun در سال ۱۹۴۴ این ماهی را در جنس Barbus یعنی سس ماهی‌ها قرار دادند و این دلیل دارا بودن دو جفت سبیل بود. که شباهت به ماهی‌های نامبرده داشت.

نیلسون (Nilsen) در سال ۱۹۷۴ نیز این نمونه‌ها را مورد بررسی قرار داد. با بررسی دقیق‌تر نمونه‌های بدست آمده، ماهی کور ایرانی را در جنس Cypris طبقه‌بندی کردند. در این میان جانورشناسی انگلیسی به نام آنتونی اسمیت نمونه‌هایی از این ماهی را در سال ۱۹۷۹ جمع‌آوری کرد. هرچند که وی احتمال این را می‌داد که گونه‌ای مشابه این ماهی کور در قنات‌های جوپار وجود دارد ولی تاکنون گزارشی در این مورد ارائه نداده است. ماهی کور به دلایل گوناگونی از سال ۱۹۹۰ در لیست قرمز قرار گرفته است و در حال حاضر یکی از حیوانات در معرض خطر شناخته شده و از نظر اتحادیه جهانی حفاظت از گونه‌های جانوری حتی بیشتر از یوزپلنگ ایرانی در معرض خطر و نیاز به حفاظت‌های شدید قرار دارد.

ماهی کور غارزی در ناحیه‌ای دورافتاده قرار گرفته است و از نظر دسترسی بسیار مشکل است و این امتیازی برای این ماهی به شمار می‌آمد ولی برخی افراد این دردسر را می‌پذیرند که خود را به دهنة غار رسانده و ماهی‌هایی که به سطح آب می‌آیند را صید کنند به این جهت که در اکواریوم نگهداری کنند و برخی نیز آنها را به قیمت‌های بالا خرید و فروش می‌کنند.

به دلیل دورافتاده بودن این غار ماهی کور از ایستگاه تنگ‌هفت و به این دلیل که در آن ناحیه هیچ جادة شوسه و اتومبیل‌رو غیر از خط آهن وجود ندارد، به کارگیری نیروی حفاظتی از جانب سازمان محیط زیست بسیار مشکل است. در حال حاضر تنها یک محیط‌بان در ایستگاه تنگ‌هفت مستقر شده که فاقد هیچ‌گونه امکانات گشت‌زنی و مراقبتی است. به طوری که اگر این محیط‌بان بخواهد هر روز در یک نوبت این غار را بازبینی کند مجبور است از تونل‌های طولانی در مسیر راه آهن و مسیرهای صعب العبور تردد کند در حالی که این شخص حتی یک موتورسیکلت هم در اختیار ندارد. غارماهی کور به لحاظ اینکه دارای نادرترین گونه جهانی و به عنوان اثر ملی و طبیعی است نیاز به مراقبت‌های اساسی دارد. چه بسا نابودی این ماهی کمیاب و منحصر به فرد، لطمه بزرگی را به طبیعت وارد می‌سازد که به هیچ‌وجه قابل جبران نیست.

نگارش: مرتضی جوهری

نویسنده: فربد امامی لنگرودی

http://abzidan.persianblog.ir