نقش و اهمیت آمار و برنامه ریزی در مدیریت شهری

مدیریت شهری, ترکیبی ناهمگون و پیچیده از شرایط و پدیده های مختلف اجتماعی, اقتصادی, سیاسی, امنیتی, فرهنگی و است که اداره مؤثر آن ها مستلزم توانایی و شرایط ویژه ای است

مدیریت شهری، ترکیبی ناهمگون و پیچیده از شرایط و پدیده های مختلف اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، امنیتی، فرهنگی و... است که اداره مؤثر آن ها مستلزم توانایی و شرایط ویژه ای است. مدیریت شهری در معنای وسیع کلمه، مدیریت بر شهروندان و عوامل زیرساختی مانند معابر، ساختمان ها، تجهیزات حمل ونقل، هویت اجتماعی و قوانین و مقررات، مدیریت بر مجموعه عوامل یادشده است. آمار و برنامه ریزی، یکی از ابزارها و مکانیزم های بنیادی تحقق این مهم است. «آمار» پایه و اساس«برنامه ریزی» است که هر دو، از امور لازم و حتمی در «مدیریت شهری» پنداشته می شوند و هر کدام باید به شکل مطلوب مدیریت شوند. آمار یکی از مهم‏ترین عوامل اثرگذار بر برنامه‏ریزی است.

آمار زیربنای تمام حرکت‏هایی است که در سازمان انجام می شود و درصورتی که آمار قابل اطمینان در سازمان وجود نداشته باشد، برنامه‏ریزی با مشکل روبه‏رو شده و امکانات موجود در مسیر درست به کارگرفته نخواهد شد. به بیان دیگر، آمار، مهم‏ترین ابزار ارزیابی عملکرد گذشته، حال، برنامه‏ریزی برای آینده و یکی از عوامل اصلی سیاست‏گذاری و مدیریت در هر سازمانی محسوب می شود، مقوله ای که ارزش آن روزبه روز بیشتر می شود. به طوری که دنیای جدید را «جهان آمار و احتمالات» نام نهاده اند. در تبیین نقش و وظیفه آمار گفته می شود که آمار همچون چراغی است برای روشن کردن نقاط تاریک تصمیم گیری صریح و بی ابهام فرد تصمیم گیرنده. از سوی دیگر، برنامه‏ریزی متکی بر آمارهای صحیح، درست و به موقع، یکی از رموز موفقیت و پیشرفت سازمان ها است. مدیریت با برنامه‏ریزی می‏تواند مشکلات احتمالی را پیش‏بینی و برای آن ها چاره ‏اندیشی کند. بهره‏گیری درست از آمار و برنامه‏ریزی، فواید زیر را به همراه دارد:

▪ پیشبرد امور شهری با هزینه کمتر،

▪ ایفای نقش مؤثر در شناخت فرصت ‏ها و تهدیدهای محیط شهرداری و استفاده بهینه از امکانات سازمان،

▪ سرعت در ارائه و بهبود کیفیت خدمات به شهروندان و سایر ذی نفعان،

▪ پاسخ گویی و مسوولیت پذیری دربرابر شهروندان و مراجعه کنندگان به واحدهای شهرداری،

▪ تامین برابری و عدالت در دسترسی شهروندان به آمار و برنامه های شهری و ارائه امکانات،

▪ شفافیت و دقت در تولید آمار و انجام برنامه ریزی های شهری،

▪ توسعه و تحول سازمانی.

● آمار و برنامه ریزی در قرآن کریم و کلام معصومین

از آیات و روایات چنین برمی‏آید که برنامه ‏ریزی در اسلام اهمیت به سزایی دارد. نظام هستی و قوانین حاکم بر آن، از برنامه ‏ریزی و نظمی شگفت ‏انگیز حکایت می‏کند. با دقت در هستی در می‏یابیم که دست پرمهر پروردگار هر چیز را در جای خویش نهاده است. خداوند در قرآن می‏فرماید: "همان که هفت آسمان را طبقه طبقه آفرید. در آفرینش آن بخشایش گر هیچ‏گونه اختلاف نمی ‏بینی. باز بنگر آیا خلل می‏بینی؟" جهان آفرینش با بی‏کرانگی ‏ عظیمی که دارد سرشار از نظم، انسجام و ترکیب ‏های حساب شده است. پیدایش شب و روز، رفت وآمد فصل ها، خواب زمستانی و بیداری در بهار و... نشانه های آشکار نظم و برنامه ‏ریزی در جهان است. خداوند همواره در قرآن کریم از جلوه ‏های گوناگون نظم جهان پرده برمی‏دارد، انسان را با این گوهر گران ‏بها آشنا می‏سازد و می ‏فرماید: "همان کسی که فرمانروایی آسمان‏ ها و زمین از آن اوست... و همه چیز را آفریده و به دقت اندازه‏گیری کرده است." از مجموعه آیات قرآن بر می‏آید که در این جهان محدود، هر چیزی را وقتی و هر کاری را زمانی لازم است.

وقت ‏شناسی، برنامه ریزی و تنظیم امور در آفرینش مورد توجه آفریدگار متعالی بوده و آیات و نشانه ‏های آن را می توان با تامل در پدیده های گوناگون جهان و معجزه خداوند، یعنی کتاب قرآن دریافت. امام علی (ع) در وصف قرآن می ‏فرماید: "بدانید که در آن علم آینده و سخن از گذشته و دوای درد شما و مایه نظم و سامان دهی میان شماست." قرآن کتاب هدایت و زندگی‏آموز‏ است و بهترین راه را فراروی انسان قرار می دهد و بی تردید، عالی ترین شیوه برنامه ‏ریزی برای حیات انسانی است. امیرمؤمنان در این زمینه می‏فرماید: "بقای مناصب (حکمرانی دولت ها) در گرو تدبیر و چاره‏اندیشی در امور است". هم چنین ایشان به اهمیت تدبیر و تفکر اشاره کرده و فرموده اند: "تدبیر قبل از انجام دادن کارها، سبب دور ماندن از پشیمانی می‏شود." از نظرحضرت علی(ع) پایداری زندگی در گرو برنامه ‏ریزی درست و وسیله رسیدن به آن، مدیریت صحیح است. در روایت های اسلامی، به واژه‏هایی مانند تدبیر، دوراندیشی و نظم اشاره شده که دربردارنده معنای برنامه ریزی هستند.

از جمله عوامل مؤثر در برنامه ‏ریزی درست و اجرای آن می توان به استفاده بهینه از فرصت‏ها، ارزش نهادن به وقت و زمان، آینده ‏نگری، تدبیر و تقسیم امور اشاره کرد. پیامبراکرم(ص) درباره از دست ندادن زمان و استفاده از فرصت ‏ها می ‏فرماید: "آن کس که در خیری به رویش گشوده شد، آن را غنیمت شمارد و از فرصت استفاده کند، زیرا نمی‏داند چه وقت آن در به رویش بسته می‏شود." علی(ع) نیز درباره بهره‏گیری از فرصت ‏ها می فرماید: "فرصت ‏های نیک را غنیمت شمارید. به درستی که فرصت‏ها، مانند گذرکردن ابر می‏گذرد." ایشان در اهمیت برنامه ‏ریزی و آینده نگری نیز فرموده اند: "برنامه ‏ریزی و آینده ‏نگری پیش از کار، تو را از پشیمانی ایمن می‏دارد." امام حسین (ع) در فضیلت و ارزش وقت می ‏فرمایند: "زیان ‏کار واقعی کسی است که لحظه لحظه عمرش را از دست دهد" و امام صادق (ع) دراین ‏باره می‏فرماید: "هیچ چیز عزیزتر از وقت تو نیست." هم چنین امام جواد در مورد تدبیر در امور می ‏فرماید: "هر کس نداند کاری را از کجا آغاز کند، از سرانجام رساندن آن درمی‏ماند."

● سابقه آمار و برنامه ریزی در شهرداری و مدیریت شهر تهران

علم آمار مانند هر علم دیگری در نتیجه نیازهای بشری به وجود آمده و تاریخی غنی دارد، به طوری که از دوران های گذشته تاکنون رشد و تکامل آن ادامه یافته است. سرشماری های بسیار ابتدایی مقدمه علم آمار بوده است. با ظهور سرمایه داری و گسترش تجارت، آمار در مقابل مسائل مرکب تر و پیچیده تری قرار می گیرد و حجم اطلاعات جمع آوری شده افزایش می یابد و در نتیجه، کارهای آماری توسعه می یابد. به طوری که از نظر ماهیت، عمیق تر و از نظر موضوع مورد مطالعه، وسیع تر و از نظر وسائلی که به کارگرفته می شود، کامل تر می شود.

در گذشته، دولت ها اطلاعات مربوط به جمعیت، ثروت، تعداد سربازها، سیلوها و... را برای کنترل اوضاع کشور جمع آوری می کردند. سابقه جمع آوری آمار در ایران به بیش از دوهزارسال پیش می رسد. در دوران گذشته، آمار تنها در امور دولت ها مورد استفاده بود درحالی که امروزه آمار و اطلاعات علاوه بر این که در نظام های حکومتی و در راستای برنامه ریزی مورداستفاده قرار می گیرد، در تمام زمینه های فعالیت بشری ضرورت دارد. یکی از پرکاربردترین زمینه های استفاده از آمار در سازمان ها و نهادهای مختلف است. سازمان شهرداری تهران به عنوان یک کلان شهر و ابرشهر، اهمیت بسیاری در میان سازمان ها دارد که برای ارزیابی عملکرد گذشته و حال، و برنامه ریزی برای آینده به تهیه و تدارک آمار نیاز دارد. در سال ۱۲۴۶ شمسی، سرشماری از جمعیت شهر تهران با استفاده از شیوه های جدید توسط «عبدالغفار نجم الدوله»، معلم ریاضی مدرسه دارالفنون، در مدت ۵۵ روز انجام گرفت و اطلاعات آن در رساله ای به نام »تشخیص نفوس دارالخلافه» منتشر شد. براساس این سرشماری، جمعیت تهران در سال ۱۲۴۶ بیشتر از ۱۵۵۷۳۶ نفر بوده است که از این تعداد، ۱۴۷۲۵۶ نفر افراد غیرنظامی و ۸۴۸۰ نفر افراد نظامی بودند. سابقه آمار و برنامه ریزی در شهرداری و مدیریت شهیر تهران از گذشته موردتوجه بود، اما رویکرد مورداستفاده به وسیله مدیران متفاوت بوده است. امروزه این رویکرد به سمت استفاده از روش ها و سیستم های نوین (مانند ابزارهای مبتنی بر فناوری اطلاعات) و شیوه های نوین پشتیبانی از تصمیم های مدیریت (مانند MIS، DSS، SIS و...) در حال تحول و تکامل است. یعنی، ظرفیت های آماری و برنامه ریزی در شهر تهران بسیار گسترده است و برای دست یابی به نقطه مطلوب باید ضرورت های بسیاری را تامین و نیازمندی های بی شماری را برطرف کرد.

● تعریف، رویکردها، و حوزه های نظری آمار، برنامه ریزی و مدیریت شهری

واژه آمار از کلمه لاتین Status به معنای حالت، وضع یا موقعیت سرچشمه می گیرد. از این واژه به عنوان ریشه واژه های Stato (دولت)، Statista (دولت شناسی یا کسی که اطلاعاتی درباره دولت دارد)، Statistica (آمار، که مجموعه ای معین درباره دولت است) به وجود آمده است. در ایران، کلمه آمار، امار، هامار، شمار و شماره از مصدر اوستایی «مر» به معنی حساب، شمردن، شمارش، به یاد داشتن و از برداشتن برگرفته شده است. بنابراین، آمار واژه ای کاملاً پارسی است که در دوره های مختلف با گویش های متفاوت مورداستفاده بوده است.

در قلمرو علم، آمار معانی گوناگونی دارد،

۱) از آن به عنوان یک علم مستقل که جنبه های کمی داده های اجتماعی را مطالعه می کند،

۲) به عنوان یک روش شناسایی علمی،

۳) به عنوان اعدادی که از ثبت داده ها حاصل می شود و در بررسی ها به عنوان مشخص کننده نمودار مورداستفاده قرار می گیرند، یاد می شود.

آمار روش یا طریقه ای است که به واسطه آن علم به ماهیت و یا شکل نمودهای دنیای حقیقی پی می برد. با توجه به ویژگی های موضوع علم، شیوه استفاده از آمار متفاوت خواهد بود. آمار با بیان نتایج و قوانین نمودها و فرایندها سروکار دارد و از این رو، بخش عمده متدولوژی آن در انحصار حل مساله مربوط به بیان عمومی قوانین نمودها است. آمار تعریف واحد و روشنی ندارد زیرا، هر شاخه ای از علم آن را وابسته به خود می داند. اما بیشتر آمارشناسان معتقد هستند که آمار علمی است که پیرامون جمع آوری و تنظیم و تحلیل و تفسیر اطلاعات عددی سخن می گوید. در تئوری های آمار، بین داده و اطلاعات تفاوت وجود دارد. اعداد خام و نامفهوم، پردازش شده و به اعدادی با مفهوم و پیام خاص با قابلیت انتقال پیام تبدیل می شوند. در این حالت، اعداد داده نیستند بلکه به اطلاعات تبدیل شده اند.

به عبارت دیگر، داده ها شامل اعداد و ارقام، تصاویر، متون، اسناد و اصوات است. داده هایی که در قالبی مفید و بامعنی شکل گرفته اند و در اختیار استفاده کنندگان قرار می گیرند تا از آن ها برای تصمیم گیری و برنامه ریزی استفاده کنند. درواقع می توان گفت تولید آمارهایی به صورت جدول و نمودار، شیوه ای از تولید اطلاعات است. زیرا، داده ها را با روش های مختلف خلاصه می کند. بااین وجود، مطلب یادشده، همه آمار نیست. آمار، به عنوان ابزاری کارا برای پردازش و تحلیل وضعیت گذشته، تصمیم ها و استراتژی های اتخاذ شده به وسیله مدیریت تصمیم گیر و تصمیم ساز و ایجاد شرایطی برای پیش بینی وضعیت آتی و تصمیم گیری کامل تر نسبت به گذشته، با کم ترین انحراف از تصمیم بهینه مدیریتی است. ازاین رو، آمار به منزله ابزاری برای به پویی تصمیم گیری و تصمیم سازی مدیریت و ارزیابی عملکرد مدیریت کارا (در چارچوب فعالیتی او) نسبت به اثربخشی تصمیم ها بر نتایج و میزان پیشرفت در راستای اهداف عالیه سازمانی است و بیش تر مؤلفه های کیفی با تبدیل شدن به مؤلفه های کمی قابلیت بررسی، ارزیابی و اصلاح قابل قبول تری می یابند.

برنامه ریزی یکی از مهم ترین نقش ها و وظایف مدیریتی است. برنامه راهی برای رسیدن به آرمان ها، اهداف و مقاصد است و اثربخشی یک برنامه از طریق میزان مشارکت آن در رسیدن به آرمان ها سنجیده می شود. برنامه اثربخش مدیریت را قادر می سازد تا از عدم اطمینان جلوگیری کند و خطرهای کار را کاهش دهد. هم چنین با تغییر و دگرگونی های محیط و آثار آن بر برنامه مقابله کند. برنامه ریزی با تعیین آرمان و اهداف آغازمی شود و با گزینش منطقی ترین روش عمل، پایان می پذیرد. سازمان دارای شبکه ای از آرمان ها و اهداف و مقاصد است. ایجاد مجموعه نظام یافته ای از برنامه ها مطابق با این شبکه ضرورت دارد و این فرایند به تحقق برنامه کلان/ استراتژیک، برنامه کارکردی/ عملیاتی، برنامه های اداری و غیره منجر می شود. برنامه ریزی شهری رشته ای است که با هدف دستیابی به توسعه متوازن و حفظ پایداری یک محیط شهری از طریق تدوین برنامه و طرح کاربری زمین، حمل ونقل، روابط اجتماعی شهری، زیست محیطی و... می پردازد. مدیریت یعنی کارکردن با افراد و گروه ها برای رسیدن به مقاصد سازمان. وظایف مدیریت عبارتند از: برنامه ریزی، سازماندهی، نظارت و انگیزش. این وظایف برای مدیریت شهری نیز متصور است. مدیریت شهری باید برای شهر برنامه ریزی کند، فعالیت های شهر را سازمان دهد، بر فعالیت های انجام شده نظارت کند و حتی برای انجام بهینه امور، انگیزش لازم را در سازمان مدیریت شهری و سایر سازمان ها و شهروندان ایجاد کند. به عقیده ی پاول هرسی و کنت بلانچارد، معمولاً مدیریت شهری به عنوان زیرمجموعه ای از حکومت محلی تعریف شده و شهرداری خوانده می شود.

هم چنین، مدیریت شهری به مثابه نظامی است که ورودی ها و خروجی های مشخصی دارد. نظام مدیریت شهری با هدف اداره مطلوب امور شهر، تلاش می کند روابط میان عناصر شهری را هماهنگ کند. به دلیل گستردگی و میان رشته ای بودن سیستم مدیریت شهری به مثابه یک سیستم باز، عوامل مختلفی در آن دخالت دارد و بدون شناخت این سیستم، نمی توان عناصر و روابط را در راستای تحقق اهداف موردنظر تغییر داد. زیرا هنر برنامه ریزی، شناخت عناصر سیستم و ایجاد روابط بین آن عناصر است به گونه ای که مجموعه عناصر در جهت هدف سیستم عمل کنند. بی توجهی به اجزاء و عدم کشف روابط و میزان تاثیر هریک از عناصر در نظام تصمیم گیری هرگز به یک نظام تصمیم گیری منسجم، مؤثر و معطوف به اهداف مطلوب منجر نخواهد شد. سیستم مدیریت شهری بنابه تعریف و از لحاظ وظایف عملی خود موظف است نسبت به برنامه ریزی توسعه و عمران شهری و اجرای برنامه ها، طرح ها و پروژه های مربوطه اقدام کند.

● سازمان و ساختار متولی آمار و برنامه ریزی در شهرداری تهران

امروزه مدیریت یکی از ارکان اصلی فعالیت ها، رشد و تداوم موجودیت در هر سازمان و تشکیلات اداری است. به گونه ای که هرگونه ضعف و نقصان در این رکن پیامدهای زیان باری را برای مجموعه به همراه خواهد داشت. با توجه به سه وظیفه اصلی مدیریت یعنی سیاست گذاری، برنامه ریزی و تصمیم گیری می توان به اهمیت این رکن پی برد. تحقق این سه وظیفه مهم در مدیریت به گستره وسیعی از آمار و اطلاعات نیاز دارد. به طوری که بدون آمار کافی، دقیق و به هنگام، سیاست گذاری، برنامه ریزی، تعیین اهداف، راهکارها و فعالیت ها و در نهایت ارزیابی نتایج مربوطه امکان پذیر نخواهد بود. ضرورت این امر در شهرداری تهران بر کسی پوشیده نیست، چرا که ماهیت آمار و اطلاعات به گونه ای است که نه تنها موجب تسهیل امر برنامه ریزی در سطح مدیریت شهری می شود، بلکه مدیران بهتر می توانند به وسیله آن به نیازها و درخواست های مخاطبان خود پاسخ دهند. درحالی که بدون آمار و اطلاعات دقیق و کارآمد و متمرکز این مهم امکان پذیرنیست. باید توجه کرد که آمارها بر اساس مدل ها به دست می آیند و مدل ها ساخته ذهن انسان است. اختلاف در آمار نیز نشانه ضعف برنامه و گویای ناکارآمدی آماری است.

ازاین رو، ضرورت دارد که آمارها از یک مرکزیت فکری، برای طراحی، اجرایی و یک دستی برخوردار باشند. نمی توان درباره برنامه ریزی اندیشید، اما به آمار فکر نکرد. نمی تواند درباره همه امور سازمان قائل به برنامه بود، اما درباره آمار برنامه نداشت. نکته دیگر این که، در راستای انجام مطلوب مدیریت شهری باید بین واحد آمار با واحد برنامه ریزی و سایر واحدها در درون ساختار تشکیلاتی و عملکردی شهرداری تهران پیوندی تنگاتنگ، هدفمند و ارگانیکی ایجاد شود تا وظایف و اهداف مدیریت شهری به شکل سیستماتیک و سازمان یافته در سطوح مختلف مدیریت شهر تهران انجام گیرد. علاوه براین، از نظر تهیه و تولید، پردازش و پالایش، یکپارچه سازی و متراکم سازی آمار و برنامه ها در سطح شهرداری تهران باید چاره ای اندیشیده شود تا هماهنگی و همسازن سازی آمارها برای ارائه نتایج قابل اتکا و باپشتوانه امکان پذیر شود.

● آمار و برنامه ریزی برای آینده مدیریت شهری

موضوع آمار و برنامه ریزی محور اصلی در بخش مدیریت و تصمیم گیری است. برنامه ریزی و تدوین برنامه بدون آمار عملی نیست. آمار ارزیابی گذشته و پیش بینی آینده است. اداره سازمان بزرگی مانند شهرداری تهران به برنامه ریزی، سیاست ‏گذاری و اعمال مدیریت صحیح نیاز دارد و هیچ‏کدام از این موارد بدون برخورداری از آمارها و اطلاعاتی که قابل اطمینان باشد، امکان‏پذیر نیست. درواقع، برخورداری از اطلاعات و آمار دقیق شرط اولیه برای اداره سازمان است. برای دست‏یابی به این مساله، نظام آماری شهرداری وظیفه دارد اطلاعات و آمار لازم را به صورت درست، دقیق، و به موقع تهیه و در دسترس مدیران و کاربران قرار دهد تا از آن برای اتخاذ تصمیم های اثربخش، برنامه‏ریزی و سیاست گذاری امور استفاده کنند. سامان دهی آمار و اطلاعات و مقوله برنامه ریزی در بحث های مدیریت شهری بسیار اهمیت دارد. باید به سمت برنامه ریزی مبتنی بر آمار حرکت کرد و برای رسیدن به این منظور باید نظام آماری کامل و درستی وجود داشته باشد. نظام آماری شهرداری به عنوان جزئی از نظام اطلاعات باید دارای آن چنان کارآیی باشد که بتواند در زمان مناسب، اطلاعات و آمار صحیح و به هنگام را در اختیار تصمیم گیران قرار دهد. نظام آماری به دو طریق می تواند به این وظیفه عمل کند:

▪ از طریق تحلیل آمارهای مربوط به گذشته،

▪ با تهیه آمار و اطلاعات به هنگام از وضعیت های جاری.

آمار در برنامه ریزی، مدیریت و نظارت برنامه های شهرداری از اهمیت اساسی و بنیادی برخوردار است. بی تردید، نمی توان خدمات شهرداری را بدون درنظر گرفتن حقیقت های آماری به طور مؤثر اجرا کرد. اگر اطلاعات و داده هایی که در اختیار شبکه های تصمیم گیری گذاشته می شود ناقص باشد، درجه اطمینان نسبت به تصمیم اتخاذشده کمتر خواهد بود. امروزه، تصمیم گیری در اداره امور شهرداری باید بر مبنای بررسی های علمی و آماری و اطلاعات تردیدناپذیر استوار باشد.