واقعیت طرح تغییر کتاب های درسی تاریخ چه بود

از مردم و دانشمندان در متون تاریخ مدارس خبری نیست

نکته مهم و مستتر در مطالبی که از زبان یعقوب توکلی، رئیس شورای برنامه‌ریزی گروه تاریخ سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش و حجت‌الاسلام علی ذوعلم، مدیرکل برنامه‌ریزی‌ و تالیف کتب درسی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش مطرح و دیده نشد، رهایی کتاب‌های تاریخ مدرسه از حکومت‌زدگی بود.

بیست و نهم شهریور و اول مهر ۲ خبر با ۲ لید متفاوت منتشر شد؛ یکی از حذف پادشاهان خبر می‌داد و دیگری از تکذیب خبر فوق. گرچه خبر نخست تنها دستمایه طنز و اظهار نظر و بعضا توهین به مسؤولان برنامه‌ریزی و تالیف کتب درسی شد، اما تکذیب و توضیحات آن هم کاملا بی‌سر و صدا انتشار یافت.

نکته مهم و مستتر در مطالبی که از زبان یعقوب توکلی، رئیس شورای برنامه‌ریزی گروه تاریخ سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش و حجت‌الاسلام علی ذوعلم، مدیرکل برنامه‌ریزی‌ و تالیف کتب درسی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش مطرح و دیده نشد، رهایی کتاب‌های تاریخ مدرسه از حکومت‌زدگی بود. برای خروج از شوک خبر اولیه و اطمینان از حذف نشدن پادشاهان از عرصه «تاریخ»، با یعقوب توکلی، رئیس شورای برنامه‌ریزی گروه تاریخ تماس می‌گیریم. گلایه از اصحاب رسانه در تک‌تک جملات او آشکار است. می‌گوید خبرگزاری‌ای که نخستین‌بار این خبر را منتشر کرده، حرف‌های او را تغییر داده است چرا که او فقط گفته این تغییرات همراه با هم صورت می‌گیرد و به جای آن حرف‌های نادرستی از او منتقل شد.

● حتی طرح تغییر نگاشته نشده

با وجود تکذیب خبر ممکن است طرحی در کارگروه تاریخ در دست اجرا باشد که به نوعی منتهی به حذف پادشاهان از صفحه کتاب‌های درسی تاریخ شود. عباس پرتوی‌مقدم، مدیر گروه تاریخ سازمان تالیف کتب درسی درباره زمان ایجاد تغییرات کتاب تاریخ به «وطن امروز» می‌گوید: «قرار است شورای علمی گروه تشکیل و موارد پیشنهادی را بزودی مورد بررسی قرار دهد که پس از تصویب تغییرات در گروه، موارد به شورای سازمان رفته و در صورت تصویب نهایی در شورایعالی آموزش جنبه اجرایی خواهد یافت. تغییر کتاب‌های درسی مراحل طولانی دارد که مطالعات و تغییرات در کتاب تاریخ در ابتدای کار است و در حال حاضر هیچ تغییری هم تصویب یا حتی بررسی نشده است». او یادآور می‌شود طرحی برای این تغییر تدوین نشده و آنچه بیان و جنجالی بر مبنای آن برپا شد، همه بر مبنای حرف‌های پوچ بود.

برای پیگیری خبر به سراغ حجت‌الاسلام ذوعلم، مدیر کل سابق سازمان تالیف کتب درسی و عضو فعلی شورایعالی انقلاب فرهنگی می‌رویم. وی ضمن بیان این مطلب که بین استعفای او و خبر اشتباه حذف پادشاهان ارتباطی وجود ندارد، می‌گوید: «ما درس تاریخ را به عنوان یک دانش تخصصی مطرح نمی‌کنیم. درست است که در دانشگاه، تاریخ به عنوان یک علم تخصصی مطرح می‌شود اما در آموزش و پرورش هدف از آموزش تاریخ، هدف هویتی و فرهنگی است، به این معنی که ما باید از گذشته استفاده کنیم تا دانش‌آموزان بتوانند هویت ملی امروزشان را تقویت کرده و با استفاده از عبرت‌ها و درس‌های تاریخ، بصیرت اجتماعی پیدا کنند. بنابراین هویت‌یابی دانش‌آموزان در تقویت بصیرت اجتماعی آنها و بهره‌برداری فرهنگی از تاریخ مدنظر است». او هدف از درس تاریخ را ایجاد «قدرت تحلیل» در دانش‌آموزان می‌داند و معتقد است: «ما باید بتوانیم با توصیف تاریخ در دانش‌آموزان، قدرت تحلیل ایجاد کنیم تا نسبت به عناصر اصلی هویت خود به داوری مثبتی دست یافته و در جهت خودباوری ملی و رشد همه‌جانبه جامعه و ساختن آینده جامعه مشارکت فعال داشته و با بصیرت عمل کنند».

مگر این کتاب تاریخ خودمان چه ایرادی دارد که نتواند فرهنگ‌سازی و هویت‌یابی کند؟ ذوعلم معتقد است کتاب درسی تاریخ فعلی تا حدی این وظیفه را ایفا می‌کند، البته نه به طور جامع و مطلوب. راهکار این کارشناس فرهنگی برای رسیدن به این مطلوب این است: «باید چرخشی در نگاه به مقوله تاریخ در دانش‌آموزان ایجاد کنیم؛ به این معنا که اگر در حال حاضر تصور می‌شود کتاب تاریخ چهره سیاسی- نظامی دارد باید آن را تعدیل کنیم و یک چهره جامع‌نگر با رویکرد چندبعدی به تاریخ بدهیم. واقعیت این است که تاریخ را نخبگان، دانشمندان، فرهنگسازان و اهل هنر ساخته و در ساختن آن سهم بسیاری داشته‌اند و آنچه به عنوان پادشاهان و حاکمان در تاریخ مطرح شده، به این علت است که در زمان پادشاهان، کسانی تاریخ را نوشته‌اند که در دربار حضور داشتند و تاریخ ما «شاه‌زاده» و البته قدری هم شاه‌زده است و غلبه چهره سیاسی- نظامی در تاریخ بر بقیه جنبه‌ها سایه افکنده، بنابراین اگر بناست تاریخ با همان نگاه دنبال شود، باید این تغییر رویکرد را ایجاد کنیم».

بخش عملی این طرح همان بخش پرسر و صدای ماجراست چرا که ممکن است اجرای طرح کتاب تاریخ، مستلزم حذف پادشاهان و حاکمان از کتاب‌های تاریخ باشد. حجت‌الاسلام علی ذوعلم بشدت با این نکته مخالفت می‌کند و می‌گوید: «مساله حذف، یک بحث انحرافی است. ما نمی‌توانیم از تاریخ چیزی را حذف کنیم. در حال حاضر جنبه‌های اساسی مثل مردم و اندیشمندان را از تاریخ حذف کرده‌ایم اما باید قسمت‌های حذف شده مکتوب شود. مساله سیاسی - نظامی تاریخ، گرچه جنبه زیبایی نیستند و پادشاهان غالبا جنبه‌های منفی را تشکیل می‌دهند، اما واقعی هستند و بحث حذف مطرح نیست. موضوع در حال بحث آموزش و پرورش بازسازی و بازنگری در رویکرد به درس تاریخ و به رسمیت شناختن جنبه‌های مغفولی است که تا الان حذف شده بودند».

● عمر کتاب تاریخ

جالب است که درباره رویه کتاب‌های تاریخ در سال‌های پس از انقلاب هم بدانیم. دکتر محمد رجبی که در سال ۱۳۶۰ معاونت پژوهشی و برنامه‌ریزی وزارت آموزش و پرورش ابتدایی را عهده‌دار بوده، درباره وضعیت کتاب‌های تاریخ در آن دوران به «وطن امروز» می‌گوید: «کتاب‌های تاریخ و علوم انسانی در سال‌های ابتدایی پس از انقلاب منسوخ و کتاب جدیدی تالیف می‌شد و این به دلیل تعویض پی در پی مدیران بود. آن زمان همه چیز در حال تغییر بود از جمله کتاب‌های تاریخ دستخوش تغییراتی بود بدون اینکه ثباتی پیدا کرده باشد. درباره کتاب‌های تاریخ نظرهای مختلفی مطرح بود؛ کتاب‌هایی که از دوره قبل باقی مانده بود را اصلاح می‌کردند چرا که زمان زیادی از پیروزی انقلاب نگذشته بود». رجبی که مسؤولیت‌های گوناگون فرهنگی را در آموزش و پرورش و دیگر مراکز و سازمان‌های فرهنگی عهده‌دار بوده، روش تدریس و امتحان تاریخ را به کلی غلط می‌داند و می‌گوید: «در درس تاریخ افراد را وادار به خواندن کتاب تاریخ می‌کنند، استاد هم سر کلاس تاریخ را بیان می‌کند؛ در صورتی که تاریخ گفتنی نیست، خواندنی است، استاد یا معلم سر کلاس فقط باید تحلیل کند. در کتاب چیزی نیست که استاد بخواهد درس بدهد، او باید کلیاتی را بیان کند و چشم‌اندازی از یک دوره تاریخی بدهد و دانش‌آموز و دانشجو خود کتاب را مطالعه کنند. تاریخ، ریاضیات نیست که استاد سطر به سطر آن را درس بدهد و دانشجو یا دانش‌آموز به عنوان امتحان محفوظاتش را بیان کند».

● عمر یک کتاب

کتاب تاریخ دوره راهنمایی حدود ۱۵سال است که تغییر کلی نکرده است اما کتاب تاریخ دوره متوسطه ۳سال پیش توسط دکتر ولایتی و تیم پژوهشی وی مورد بازنگری کلی قرار گرفت. با این وجود نیاز تغییر کتاب تاریخ به طور جدی احساس می‌شود. حجت‌الاسلام ذوعلم درباره بازه زمانی تغییر کتاب‌های درسی بویژه تاریخ معتقد است:« اگر به برنامه کاملی برسیم و بر اساس آن کتاب هنرمندانه و عالمانه و با نگاه فرهنگی و تربیتی تالیف شود، نیاز نیست که کتاب تاریخ در فاصله‌های کوتاه تغییر کند چون تاریخ تغییر نمی‌کند مگر اینکه ما تیم‌های تالیف خلاق‌تری را پیدا کنیم که آنها بتوانند با ابتکار و خلاقیت عمیق‌تری کار بهتری ارائه بدهند». نگاه ایده‌آل او در این زمینه چنین است: «فکر می‌کنم باید در عرصه تالیف کتاب بتوانیم مبحث چندتالیفی را دنبال کنیم و به تیم‌های مختلف تالیف کتاب مجال بدهیم کتاب را با سرفصل‌های مشترک و برنامه واحد تالیف کنند و معلمان کتابی را که به نظرشان بهتر می‌رسد انتخاب کنند و میدان رقابت علمی برای مولفان فراهم شود». آیا همین کتاب تاریخ که ۳ سال پیش با تغییرات کلی اصلاح شد، بر دیدگاه‌های جدید منطبق است؟ ذوعلم در این باره می‌گوید: «این کتاب نسبت به کتاب قبلی نقاط مثبتی دارد، ولی به نظر می‌رسد، می‌توانیم همان کتاب را با به کارگیری بعضی از معلمان علاقه‌مند و دغدغه‌مند غنی‌سازی کنیم. البته معتقدم هر قدر هم روی کتاب‌های درسی کار کنیم، جای کار بیشتری هست چون در کتاب درسی ابعاد مختلفی مطرح است که سازماندهی به موضوع و پرداختن به مسائل آموزشی هر قدر با ذوق و سلیقه بیشتری انجام شود، قطعا کتاب بهتری خواهد شد. ما نمی‌توانیم بگوییم وضعیت کتاب درسی ما از این بهتر نمی‌تواند باشد، برای کتاب فعلی هم زحمت زیادی کشیده شده است اما در هر وضعیتی که باشیم باید به وضعیت بهتر از آن فکر کنیم».

شاید لازم باشد بازنگری به کتاب‌های علوم انسانی را که رهبری به آن تاکید دارند به عرصه دانشگاهی محدود نکرده و با نگاه کلان‌تری موضوع آن را به عرصه کتاب‌های مدارس هم تعمیم دهیم.

حجت‌الاسلام ذوعلم در این باره معتقد است: «تاکید رهبری نسبت به تغییر منابع علوم انسانی قطعا باید در حیطه کتاب‌های درسی علوم انسانی مدرسه هم وارد شود. خوشبختانه در سال‌های اخیر اقدامات خوبی در این زمینه انجام شده است، اما بدون اینکه پشتوانه‌های قوی علمی حوزوی و دانشگاهی آنها را پشتیبانی کنند، نمی‌تواند با قوت پیگیری شود چرا که آموزش و پرورش در این زمینه مصرف‌کننده نظریاتی است که در محافل پژوهشی و آموزش عالی تولید می‌شود. قطعا ما هم در نگاه به علوم انسانی باید به مبانی و نظریه‌های فلسفی آن هم توجه داشته باشیم که خوشبختانه در چند سال اخیر ایجاد شده و ثمرات آن در سال‌های آینده مشخص می‌شود».

شاید اگر به همان خبر اولیه‌ای که از حذف پادشاهان سخن می‌گفت دقیق‌تر نگاه می‌کردیم، نگاه‌های عمیق و اصلاحی را که کارشناسان کتاب تاریخ برای شاگرد مدرسه‌ها دارند، می‌دیدیم اما نگاهمان در همان چند سطر نخست خبر گرفتار شد و همان چند کلمه بهانه‌ای شد که کارشناسان تالیف کتب درسی را کسانی بنامیم که از سر بیکاری به این کار روی آورده‌اند و تقاضا کنیم برایشان کاری جور کنند و در تمام این سال‌ها کسی از خودش نپرسید سهم فردوسی، ابوعلی سینا، محمدبن زکریای رازی، ابوریحان بیرونی و فارابی کجای تاریخ ماست!