آداب انتقاد و اعتراض چیست

حسن نیت و قصد خیرخواهانه داشتن در طرح انتقادات و اعتراضات, عنصر اساسی و شاخص تمییز انتقاد از نق زدن ها و خرده گیری های مغرضانه و هواخواهانه است

انتقاد و اعتراض از جمله حقوق و آزادی های سیاسی شهروندان است که از منظر دینی و فرهنگ اسلامی دارای مبانی استوار و متعددی می باشد. مردم در استفاده از این حق به صورت های مختلف و شیوه های گوناگون عمل می کنند که به منظور جلوگیری از افراط و تفریط آدابی را می‌توان برای انتقاد و اعتراض برشمرد که برخی از مهم‌ترین آنها به شرح زیر است:

۱) علم و آگاهی:

نخستین و شاید هم مهمترین شرط لازم و ضروری برای طرح انتقاد و اعتراض، داشتن علم و آگاهی نسبت به موضوع آن است. علم به موضوع موجب می‌شود تا مسئله دقیقاً شناسایی شده و جوانب آن بررسی گردد و در نتیجه واکنش متناسب و معقول در مورد‌آن نشان داده شود. رسول اکرم (ص) می فرماید: «کسیکه بدون علم و آگاهی سخن بگوید (فتوی دهد) فرشتگان آسمان و زمین او را لعنت می کند.»(۱) حضرت امیر(ع) خطاب به فرزندش اما م مجتبی (ع) می فرماید: «در رابطه با آنچه به آن علم نداری، چیزی نگو.»(۲)

در همین راستا فقهای عظام، علم و آگاهی را نخستین شرط در وجوب امر به معروف و نهی از منکر می دانند(۳) و لذا منتقد یا متعرض باید بداند که مسئله و موضوع مورد انتقاد یا اعتراض هم از نظر دامنه و تاثیر و هم از نظر علل و عوامل دارای چه ابعاد و گستره ایست. طبعاً علم به موضوع مستوجب علم به حکم است و با حصول آن، واکنش افراد که در قالب انتقاد یا اعتراض ـ به حسب موضوع‌ ـ نشان داده می شود، نتیجه منطقی مسئله مورد نظر بوده و لذا سطح واکنش فقط به همان مسئله محدود می شود. فرایند آن، به طور معقول و با رعایت مراحل و مراتب شکل می گیرد که لزوماً مستلزم شیوه های متوازن و متناسب با مسئله و موضوع مورد انتقاد یا اعتراض است . در نتیجه، اقدامات مثبت و سودمند مسئولان و خدمات دولت نادیده گرفته نمی‌شود. تمام مسئولان و قوای حکومتی مقصّر شناخته نمی شوند. با تبیین دقیق مسئله به عنوان یک خطا، امکان سوء استفاده از دست فرصت طلبان، سلب و زمینه چالش سازی و غوغا سالاری علیه نظام اسلامی فراهم نمی شود.

رهبر معظم انقلاب در این زمینه می فرماید: «آن کسانی که اهل فکر، اهل نظر و اهل گفتن اند و جایی دارند برای اینکه اظهار نظر کنند، باید بدانند چه می گویند و چگونه حرف می زنند، مبادا به تبع رادیوهای بیگانه، جوری حرف بزنند که گویی در این کشور ، یک فضای استبداد سنگینی وجود دارد.»(۴) اگر اظهارات، گفتارها و نوشتارها ، بویژه در مقام نقد و ارزیابی عملکرد دولت و نظام اسلامی، همراه با علم و آگاهی نباشد، در این صورت، «آنچه که برای ملت مفید است، آنچه که آزادی حقیقی است و آنچه که بیان رأی بدون توطئه است، از توطئه و خیانت و اضلال و ناامید کردن مردم»(۵) جدا نمی شود.

۲) حسن نیت:

با توجه به نقش اصلاحی و سازندهٔ انتقاد و اعتراض و با عنایت به اهداف آن ، نمی توان جایگاه عنصر حسن نیت را در شکل گیری و اجرای آن، نادیده گرفت. ضرورت و جایگاه تعیین کنندهٔ این امر، زمانی آشکارتر می گردد که این دو پدیده به عنوان یک پیکار سیاسی محدود، مبارزه در درون حکومت و در چارچوب قواعد و قوانین حاکم بر آن، تلقی و اعمال گردیده و از منظر شرعی به گونه ای تکلیف پنداشته شود در واقع بدون این عنصر نمی‌توان انتقاد را به سازندگی و اصلاح‌گری نزدیک دانست.

در واقع، حسن نیت و قصد خیرخواهانه داشتن در طرح انتقادات و اعتراضات، عنصر اساسی و شاخص تمییز انتقاد از نق زدن ها و خرده گیری های مغرضانه و هواخواهانه است. همانگونه که امام راحل(ره) می فرماید: «کسیکه قلم بدستش می گیرد، باید توجه به این معنا بکند که مسئله، مسئله فرد نیست، مسئله اسلام است و نظام اسلامی… آقایان توجه بکنند که قلم آنها یک وقت قلمی نباشد که جمهوری اسلامی را تضعیف کند.»(۶) پس اگر قلم ها و بیان ها عاری از حسن نیت و بری از خیرخواهی باشند، ضمن اینکه موجب تضییع حقوق و ارزش های مردم و جامعه می شوند، بازتاب دهنده خواست ها و امیال بیگانگان و تأمین کننده منافع و اهداف دشمنان انقلاب اسلامی خواهند بود. بدین لحاظ است که امام امت می فرماید: «بعضی از زبان ها از چماق هم بدتر است… قبل از اینکه به نطق ها بروید و قبل از اینکه مقاله ها را بخواهید بنویسید و قبل از اینکه بخواهید تیترها را درشت بنویسید، با خودتان خلوت کنید و ببینید که برای چه این کار را می کنید؟»(۶)

۳) واقع بینی:

توجه به واقعیت های موجود و کاستن از توقعات بی مورد، یکی دیگر از شروطی است که باید در طرح انتقادات و اعتراضات مدنظر باشد. به بیان دیگر، انتقاد و اعتراض باید برخاسته از کاستیها و نارسایی های واقعی باشد؛ یعنی دولت توان و امکان آن را داشته باشد تا خدمت مورد نظر را به طرز مطلوب و شیوهٔ بهتری ارائه کند امّا در این رابطه کوتاهی کرده باشد.

انتقاد واقع بینانه موجب می شود تا ظرفیت ها و محدودیت بطور یکسان و متناسب ملاحظه گردد. از مقایسه های نادرست و غلط پرهیز شود. سطح انتظارات و توقعات پایین آورده شود. کارآیی دولت بر اساس توانمندی آن محاسبه گردد و بدین طریق، بدون ایده آل خواهی به صورت افراطی و غیرواقع بینانه و با توجه به واقعیت های عینی، اگر در برخی عرصه ها کمبود و یا نارسایی احساس می شود، می توان انگشت انتقاد را به سوی دولت نشانه گرفت و انتظار داشت تا اثربخش بوده و رفع کمبود یا اصلاح نارسایی را در پی داشته باشد.

۴) موقعیت شناسی:

یکی از شرایطی که در طرح انتقاد و اعتراض باید مد نظر قرار گیرد، توجه به موقعیت سیاسی اعم از داخلی و بین المللی نظام است. این مسئله، بویژه در شرایط و موقعیت‌هایی که دشمنان اسلام و مخالفان نظام اسلامی در عرصهٔ بین المللی، بدنبال آنند تا از هر بهانه ای به نفع خود بهره جویند حایز اهمیت است.

به بیان دیگر، استکبار جهانی و دشمنان اسلام و مسلمین بیش از هر چیزی، نسبت به تضعیف نظام اسلامی، به نارضایتی ها و اعتراضات داخلی امیدوارند و سعی می کنند با دامن زدن به آن، دامنهٔ آن را گسترش داده و با تضعیف روحیهٔ مردم، امید آنان را به کار آمدی و پیشرفت نظام، واهی جلوه دهند. نگاه گذرا به حوادث و رویدادهای گوناگونی که طی سالهای گذشته در داخل کشور اتفاق افتاد و رسانه های غربی و استکباری با بزرگ نمایی از آن سوء استفاده کردند و سیاستمداران غرب، آن ها را حربه هایی در جهت تضعیف و زیر سوال بردن نظام ساخته و پرداختند، گواه روشن این مدعاست.

بنابراین، اگر در طرح انتقادات و اعتراضات از توجه به موقعیت سیاسی و بین المللی نظام، غفلت شود، ناخواسته آب به آسیاب دشمن ریخته خواهد شد، در حالیکه عزم اصلی و همگانی این است که «نباید به دشمن و عوامل او اجازه داد تا در باورها و ارزش های مردم مسلمان رخنه کنند و به اصول و مقدمات اسلام خدشه وارد سازند.»(۷)

---