سرمایه اجتماعی به عرصه سلامت پا می گذارد

هرچند سرمایه اجتماعی مفهومی است که از امر بالینی متفاوت است, بسیاری از اوقات بهتر از امکانات و تجهیزات پزشکی عمل کرده و موجبات ارتقای سلامت جامعه را فراهم می نماید

موضوع سرمایه اجتماعی علی‌الظاهر نخستین بار توسط علمای علم اقتصاد مطرح شده است. کاربرد این واژه در علوم مختلف اجتماعی، سیاسی و اقتصادی بسیار گسترده است، به نحوی که دانشمندان با رویکردهای مختلف به بررسی سرمایه اجتماعی و از آن جمله بررسی رابطه سلامت و سرمایه اجتماعی پرداخته‌اند. در حقیقت موضوع سرمایه اجتماعی به تازگی به حیطه سلامت راه یافته و لذا از این جهت تا حدودی دوران جنینی خود را طی می‌کند...

سرمایه‌ اجتماعی از دو مولفه‌ اصلی یعنی مولفه ساختاری و مولفه شناختی‌ تشکیل شده که بعد ساختاری خود از ۳ عنصر جزیی‌تر به‌وجود می‌آید:

۱) شبکه‌های اجتماعی: این شبکه‌های ارتباطی می‌توانند رسمی و یا غیررسمی باشند.

۲) عمل داوطلبانه: شامل کلیه فعالیت‌هایی است که فرد به صورت داوطلبانه انجام می‌دهد.

۳) مشارکت: میزان مشارکت فرد که از یک مشارکت ساده تا مشارکت پیشرفته را دربرمی‌گیرد.

مولفه ‌‌شناختی نیز از ۳ جزء تشکیل شده است:

۱) هویت جمعی: احساس تعلق به یک جامعه، گروه و یا جمعیت را شامل می‌شود.

۲) اعتماد: مانند اعتماد به خانواده، اجتماع و یا نهادهای قدرت و حکومت.

۳) تعاون: هنجارهایی که به نحوی بازگو‌کننده حس تعاون و نوعی کمک متقابل در اجتماع است.

مطالعات بسیاری برای بررسی رابطه سلامت با سرمایه اجتماعی و مولفه‌های آن صورت گرفته است. اخیرا در مطالعه ارزشمندی در آمریکا به بررسی رابطه سرمایه‌ اجتماعی و افسردگی پرداخته شده است. در این مطالعه نشان داده شده که سرمایه اجتماعی شناختی، به ویژه اعتماد، ارتباط معنی‌داری با کاهش بیماری افسردگی داشته، ضمن آنکه ارتباط معنی‌داری میان مولفه‌های ساختاری و افسردگی دیده نشده است.

همچنین بیان شده که مقصود از این مطالعه آن نیست که سرمایه اجتماعی می‌تواند مانع ایجاد افسردگی در افراد شود، بلکه وجود سرمایه اجتماعی و عمدتا اعتماد در افراد می‌تواند موجب بهبود افسردگی شده و یا مانع از پیشرفت آن شود.

در مطالعه دیگری که رابطه سرمایه اجتماعی و سلامت در ۴۵ کشور مورد ارزیابی قرار گرفته، مشخص شده که دریافت انسان‌ها از سلامت و سرمایه اجتماعی رابطه مستقیمی با وضعیت اقتصادی- اجتماعی آنها داشته و لذا هنگامی که می‌خواهیم رابطه سلامت و سرمایه اجتماعی را بسنجیم، باید دقت کنیم که این رابطه در هر جامعه‌ای بر اساس فرهنگ‌، ارز‌ش‌ها و هنجارهای آن جامعه سنجیده شود.

در بررسی تاثیر سرمایه‌ اجتماعی بر سلامت، تئوری‌های گوناگونی مطرح است. عده‌ای اعتقاد دارند سرمایه‌ اجتماعی تاثیر مستقیم بر سلامت داشته و مولفه‌های آن از قبیل اعتماد، تعاون و احساس تعلق اجتماعی باعث نوعی نشاط و شادابی می‌شوند. از سوی دیگر، عده‌ای معتقدند سرمایه اجتماعی تاثیر غیرمستقیم بر سلامت دارد و همانند یک تعدیل کننده، مانع و سد راه عوامل فشار عصبی می‌شود. مطالعه‌ای در یک منطقه محروم در کشور شیلی در خصوص ارتباط اجتماعی میان همسایگان که با معیار اعتماد و تعاون ارزیابی شده، نشان می‌دهد که روابط اجتماعی همسایگان ارتباط چندانی با سلامت نداشته است. این یافته مشخص می‌سازد هنگامی که رابطه سرمایه اجتماعی و سلامت مورد بررسی قرار می‌گیرد، لازم است تا وضعیت اقتصادی و اجتماعی افراد مورد مطالعه نیز کاملا در نظر گرفته شود. از این‌رو نمی‌توان نتایج دستاوردهای مطالعه را در مناطق محروم به مناطق مرفه تعمیم داد؛ چرا که نتایج این تحقیقات علاوه بر شرایط اقتصادی، به موقعیت جغرافیایی محل مطالعه نیز بسیار وابسته است و سرمایه اجتماعی باید در جایگاه خود مورد بررسی قرار گیرد.

● از خانواده تا جامعه

اگر سرمایه اجتماعی را به ارتباطات و شبکه‌های اجتماعی متصل بدانیم، این شبکه‌ها از خانواده‌ و یا محله شروع شده و تا احساس تعلق به یک جامعه بزرگ‌تر مانند وطن و یا گروه‌های سیاسی ادامه می‌یابد. لازم به ذکر است فقدان سرمایه اجتماعی می‌تواند موجبات نوعی انزوا و محرومیت اجتماعی را فراهم کرده و مطالعات بیانگر آن است که انزوای اجتماعی عامل خطر بسیار بزرگی برای سلامت انسان‌ها محسوب می‌شود، به نحوی که در افرادی که به حاشیه رانده شده‌اند و در انزوای اجتماعی به سر می‌برند، میزان بزه‌کاری و رفتارهای ناهنجار بیشتر دیده می‌شود. همچنین این افراد ممکن است در معرض برخی خطرها، مانند اعتیاد و استفاده از الکل و یا بروز برخی بیماری‌ها مانند اضطراب، افسردگی و حتی بیماری‌های قلبی و عروقی قرار گیرند.

در تحقیق دیگری رابطه سلامت اجتماعی با بیماری‌های قلبی‌ عروقی حاد منتشر شده است. در این مطالعه که در آمریکا بر روی ۳۴ هزار نفر از مردان و زنان بین ۳۰ تا ۸۵ سال صورت گرفته، عنوان شده که سرمایه اجتماعی در سطح جامعه باید از سرمایه اجتماعی در سطح افراد تفکیک شود. بر اساس این مطالعه، افرادی که در مناطق متوسط زندگی می‌کنند، میزان خطر بازگشت این علایم بیماری قلبی ‌عروقی حاد در آنها کاهش پیدا می‌کند و این در حالی است که میزان خطر و ریسک بازگشت این بیماری در افرادی که در مناطق مرفه زندگی می‌کنند، افزایش می‌یابد. نتایج این تحقیقات دریچه جدیدی پیش‌روی محققان باز کرده تا بدانیم هنگام بررسی تاثیر سرمایه اجتماعی بر سلامت، کدام وجه از سرمایه اجتماعی را مورد بررسی قرار دهیم؛ چرا که سرمایه اجتماعی می‌تواند آثار متنوع و متفاوتی بر سلامت افراد بگذارد.

● مفهومی متفاوت

متاسفانه کشور ما نیز با از دست دادن فرهنگ اصیل شرقی (به دلیل تقلید از شیوه زندگی غربی) دچار مشکلاتی شده که لازمه آن توجه بیشتر مسوولان به مساله ارتقای روابط اجتماعی است. ایجاد شبکه‌های حرفه‌ای، علمی، اقتصادی و مذهبی علاوه بر ارتقای روابط اجتماعی، هزینه کمتری در تامین سلامت نسبت به فناوری‌های نوین پزشکی داشته و به عبارت ساده با کمترین هزینه می‌توان دستاوردهای مناسبی در حوزه سلامت به دست آورد.

هرچند سرمایه اجتماعی مفهومی است که از امر بالینی متفاوت است، بسیاری از اوقات بهتر از امکانات و تجهیزات پزشکی عمل کرده و موجبات ارتقای سلامت جامعه را فراهم می‌نماید، از این‌رو توصیه می‌شود بحث سرمایه اجتماعی و سلامت در سطح دستگاه‌های مسوول به طور جدی مورد مطالعه قرار گیرد.

دکتر علی منتظری

استاد پژوهش و رییس پژوهشکده علوم بهداشتی جهاد دانشگاهی