ابزار اصلی مدیریت و کنترل سرطان

بررسی ضرورت برنامه جامع کنترل سرطان در ایران

شیوع بیماری‌های غیرواگیر در کشور مانند دیابت، فشارخون، سرطان و... به غیر از آنکه ناشی از تغییر سبک زندگی و شهرنشینی باشد، به دلیل افزایش سن امید به زندگی است. آغاز روند پیری جمعیت در کشور و عوامل مورد اشاره، سبب شده است سرطان به یکی از مشکلات اصلی نظام سلامت در تمام دنیا و از جمله در ایران تبدیل شود. از مسایل محوری کنترل سرطان در سال‌های اخیر که به شدت مورد توجه پزشکان و سیاست‌گذاران کشور قرار گرفته، «برنامه جامع کنترل سرطان در ایران» است. در گزارش پیش رو، نگاهی کوتاه به این برنامه خواهیم داشت.

کنترل جامع سرطان براساس تشخیص، درمان، ثبت سرطان، مراقبت‌های حمایتی و تسکینی از بیماران سرطانی و پیشگیری و شناخت عوامل سرطان‌زا استوار است. بنابراین داشتن آگاهی و کنترل در زمینه بیماری که بسیار شایع و روز به روز در حال افزایش است، بسیار حایز اهمیت به نظر می‌رسد. در این راستا عزم ملی در کنترل سرطان و همچنین افزایش سطح آگاهی مردم نسبت به عواملی که زمینه را برای ایجاد سرطان آماده می‌کنند، یکی از ضروریات محسوب می‌شود. دکتر «عبدالله فضل‌علی‌زاده» رییس انجمن سرطان ایران می‌گوید: «در درجه اول توجه به پیشگیری از طریق آگاه‌سازی مردم از عوامل خطرزا در ایجاد سرطان و همچنین یادآوری عوامل محافظ در برابر سرطان برای مبارزه با این بیماری صورت می‌گیرد. در درجه دوم، ثبت سرطان باید مد نظر قرار گیرد تا به این وسیله با آگاهی دقیق‌تر از میزان ابتلا به انواع سرطان‌ها براساس جنس در نواحی مختلف و سایر عوامل اپیدمیولوژیک از قبیل عادت‌های محلی، تغذیه، آب و هوا و... بتوان، عوامل دخیل در ایجاد سرطان را یافته و در جهت رفع آنها اقدام کرد.»

● ثبت سرطان

براساس آخرین بررسی‌های آماری و اپیدمیولوژیک در ایران، بعد از بیماری‌های قلبی‌-عروقی، ضربات (تروما) و سوانح، سرطان سومین عامل مرگ‌ومیر محسوب می‌شود. در چنین شرایطی برنامه‌ریزی برای کنترل سرطان‌ها یکی از ضرورت‌های بهداشتی کشور به شمار می‌رود و این برنامه‌ریزی جز با داشتن اطلاعات دقیق از وضعیت این بیماری در سطح کشور، امکانپذیر نخواهد بود. وجود آمارهای دقیق با تجزیه و تحلیل کامل، برنامه‌ریزی، تعیین استراتژی دقیق برای مبارزه با بیماری سرطان را بسیار ساده کرده و در کاهش هزینه‌ها موثر خواهد بود. به‌گفته دکتر «فضل‌علی‌زاده»، برنامه ثبت سرطان کشوری، پایه‌ای اساسی و ریشه‌ای برای برنامه‌های پیشگیری از سرطان در کل کشور است، چرا که هدف وزارت بهداشت در مورد سرطان‌ها، پیشگیری و کنترل انواع آن است. دکتر «رشید رمضانی» رییس اداره سرطان وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی می‌گوید: «نظام ثبت سرطان به عنوان یک علم مطرح است و مسایل مختلف در آن از سخت‌ترین مباحث نیز محسوب شده و می‌شود.» به گفته وی این نظام به صورت آماری و در کشوری به پهنای ایران انجام می‌شود تا به بهره‌برداری عمومی برسد. این اقدام هرچند کار بزرگی است، اما به این سهم قانع نیستیم، چرا که در ثبت، راه ‌درازی پیش‌رو داریم و هنوز این نظام ناقص است.

دکتر «رمضانی» ادامه می‌دهد: «از آنجا که نظام ثبت با همه گستردگی خود، یکی از اجزای داده‌های مربوط به سرطان است، باید بقای پنج ساله را نیز در آن دخیل کرد. به همین علت در سه استان آذربایجان شرقی و غربی و لرستان از سال ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۰ این کار انجام شده و در حال حاضر در مرحله تجزیه و تحلیل داده‌ها در مورد ۱۰ سرطان اول کشور هستیم. البته برخی از متغیرهای ثبت را نیز در نظر داریم. به این معنا که در برنامه جدید، مرحله بیماری نیز وارد خواهد شد، چرا که در حال اجرای چندین برنامه کنترل از جمله سرطان روده بزرگ و مقعد (کولورکتال) و سرطان گردن رحم (سرویکس) هستیم و امسال نیز سرطان‌های پوست و پستان را به این مجموعه وارد خواهیم کرد.» رییس اداره سرطان وزارت بهداشت اظهار می‌دارد: «یکی از مواردی که باید در موضوع ثبت سرطان مورد توجه قرار گیرد، عوامل خطر مرتبط در هر منطقه است. سیمای سرطان، سیمای واحدی نیست و در هر منطقه با منطقه دیگر متفاوت است که پیدا کردن آن وظیفه دستگاه ثبت سرطان است.» رییس انجمن سرطان ایران یکی از دلایل عمده افزایش آمار مبتلایان به سرطان در ایران را بهبودی و کارآمد شدن نظام ثبت سرطان در کشور عنوان کرده و می‌افزاید: «اطلاعات مربوط به سرطان در کشور و ثبت آن، زیربنای برنامه‌ریزی کنترل سرطان شامل پیشگیری، غربالگری، درمان به موقع و خدمات تسکینی و تحلیل اطلاعات موارد جدید سرطانی است.» وی ادامه می‌دهد: «تجزیه و تحلیل این داده‌ها و گزارش آن به مسوولان و مجامع علمی و تحقیقاتی کشور، نشان‌دهنده روند کلی بیماری و تقسیم‌بندی سرطان‌ها و شیوع آنها براساس مشخصات جغرافیایی و جنسی است. براساس اهداف فوق، نظام ثبت سرطان، ابزار اصلی مدیریت و کنترل محسوب می‌شود.» دکتر «فضل‌علی‌زاده» ابزار امیدواری می‌کند برنامه ثبت سرطان روز به روز رونق بیشتری پیدا کند تا با در اختیار داشتن یک بانک اطلاعاتی قوی، بتوان در آینده موفق‌‌تر عمل کرد.

● لزوم پیشگیری از سرطان

یافته‌های علمی نشان می‌دهد، یک‌سوم تمام سرطان‌ها قابل پیشگیری و یک‌سوم آنها نیز درمان‌پذیر است. دکتر «علی یعقوبی‌جویباری» متخصص رادیوتراپی‌-آنکولوژی در این‌باره می‌گوید: «یکی از مشکلات ما در تشخیص، کشف این بیماری در مراحل پیشرفته است که در نتیجه، درمان قطعی سرطان از گزینه‌های درمانی ما حذف شده و درمان تسکینی و کنترل‌کننده، جانشین آن می‌شود. این امر خلاف کشورهای پیشرفته است. در این کشورها، تنها یک‌سوم موارد بیماری در مرحله حاد تشخیص داده می‌شود، اما در کشور ما حدود دوسوم سرطانی‌ها در مرحله پیشرفته به پزشک مراجعه می‌کنند.» به گفته دکتر «یعقوبی‌جویباری»، با اینکه ضرورت برنامه‌های پیشگیری و تشخیص زودرس در اقتصاد سلامت نیز کاملا مشخص و مبرهن است، اما در مدیریت سرطان از پنج مرحله اقدام‌های کمک‌کننده در کنترل سرطان، فقط بر جنبه درمان و شیوه‌های درمان تمرکز کردیم و به مقوله پیشگیری، تشخیص زودرس و اقدام‌های حمایتی و مراقبتی هیچ توجه ویژه‌ای نداریم.

در زمینه پیشگیری، شاخص‌های زیر در برنامه جامع ملی کنترل سرطان ایران مشخص شده‌اند: آموزش پیشگیری از دخانیات در ۸۰درصد دانش‌آموزان و پوشش ۷۰ درصدی واکسیناسیون هپاتیت B در نوزادی. موارد دیگری نیز به عنوان اولویت‌های برنامه توسط سازمان جهانی بهداشت پیشنهاد شده‌اند، از جمله تصویب و اجرای کنوانسیون کنترل دخانیات، ارتقای رژیم غذایی سالم، فعالیت ورزشی و کاهش مواجهه با مواد سرطان‌زای محیطی و شغلی مثل آزبست. دکتر «پیام آزاده» مسوول کمیته راهبردی انجمن سرطان ایران در این مورد می‌گوید: «امروزه ثابت شده است که سیگار حداقل ۷۰ ماده سرطان‌زا دارد و یکی از علل عمده کاهش عمر آقایان نسبت به خانم‌هاست. با وجود این در ایران به بهانه قاچاق سیگار روز به روز شاهد کاهش مالیات سیگار هستیم، در حالی‌که می‌توان مالیات را افزایش داده و از قاچاق سیگار جلوگیری کرد که این مسایل جای بسی تعمق و تامل دارد.» وی ادامه می‌دهد: «یکی از مهم‌ترین مشکلات کشور در مبارزه با سرطان، مبارزه با دخانیات است که هیچ عزمی در برابر آن وجود ندارد. باوجود اینکه از مسوولان تا کودکان، همه از مضرات دخانیات آگاهی دارند اما باز هم مصرف آن بالاست و متاسفانه سن شروع آن در کشور به زیر ۱۰ سال رسیده است.» به گفته دکتر «آزاده»، هنوز گام‌های موثری برای رسیدن به شاخص‌های سازمان جهانی بهداشت برداشته نشده است. یکی از دلایل عمده این ناکامی این است که هرچند وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، مسوول اصلی اجرای برنامه جامع ملی کنترل سرطان است، اما همان‌طور که در خود برنامه تصریح شده است، اجرای مواردی چون برنامه‌های پیشگیری، بدون همکاری دیگر صاحبان فرآیند امکانپذیر نیست. به‌عنوان مثال، نظارت بر میزان مواد سمی در محصولات غذایی، بدون همکاری وزارتخانه‌های کشاورزی و بازرگانی ممکن نیست یا آموزش عمومی تنها با همکاری سازمان‌های مردم‌نهادی که در این زمینه فعال هستند، جنبه اجرایی به خود خواهد گرفت. با توجه به این موضوع که مقرون به‌صرفه‌ترین اقدام در جهت کنترل سرطان، پیشگیری از آن است، نمی‌توان با تمرکز همه امکانات در جهت تشخیص و درمان سرطان، جنبه مهم کنترل سرطان را نادیده گرفت.

با توجه به اهمیت موضوع پیشگیری، سیاست‌گذاران حوزه سلامت، باید به این نکته توجه داشته باشند که نگاه ویژه به اجزای دیگر مدیریت سرطان از هزینه‌های کمتر و اثربخشی بیشتری برخوردار است. از میان دو فعالیت کلی برای تشخیص زودهنگام، شامل غربالگری و آموزش عمومی، سازمان جهانی بهداشت، تنها آموزش عمومی را در کشورهایی با سطح اقتصادی پایین متوسط مانند ایران پیشنهاد می‌کند. در مجموع، عوارض مرگ ناشی از سرطان‌هایی که قابل پیشگیری هستند، نه‌تنها باعث کاهش عمر مفید افراد جامعه می‌شوند و هزینه‌های قابل‌توجهی را بر جامعه تحمیل می‌کنند، بلکه نقش منفی بسزایی در کاهش بهره‌وری و توسعه اقتصادی جامعه بر جای می‌گذارند. تمامی برآوردها حاکی از آن است که ارزش جان انسان‌هایی که بر اثر مرگ قابل پیشگیری از دنیا می‌روند، از هزینه‌های کنترل و مراقبت سرطان به مراتب بیشتر است.

بنفشه پورناجی

عکس: Corbis