پدیده ای نو برای کتابخوانان

کتاب الکترونیک کتابخوانی ارزان و کم حجم را به ارمغان آورد

مطالعه یکی از مهم ترین مشغولیت های بشر در طول زندگی اش بوده و کتاب ها با گذر زمان در شکل ها و اندازه های مختلف به چاپ رسیده اند. تورق آن حسی است که با روح انسان در آمیخته و کششی را برای مطالعه ایجاد می کند. اما رفته رفته با پیشرفت تکنولوژی کتاب هم دچار تغییر شد. تقریباً از حدود ۴۴ سال پیش شرکتهای بسیاری لغتنامه هایی را در قالب لوح ایبوک منتشر کردند. «ایبوک» کتابی است الکترونیک که می توان آن را به صورت دیجیتال بر روی صفحات رایان، نوت بوک و یا موبایل مطالعه کرد و امروز در کنار نسخ چاپی، در قالب ایبوک نیز منتشر می شوند.

فناوری ها جدید اطلاعاتی برای جنبه های مختلف زندگی فردی و اجتماعی دستاوردهای بسیاری را به وجود آورده است. یکی از تحولاتی که در بحث آموزشی علمی و پژوهشی وجود دارد، توسعه کتاب های الکترونیک است. در واقع کتاب هایی که نسخه دیجیتالی کتاب های چاپی باشند را کتاب الکترونیک می گوییم.

سید حمید مرتضوی، قائم مقام مؤسسه تبیان دفتر قم، با بیان این مطلب ادامه داد این نوع کتاب برای نویسنده و ناشر مزایای بسیاری را به ارمغان آورده است. برای مثال؛ ناشران هزینه هایی که برای چاپ و توزیع پرداخت می کردند، محفوظ مانده و کتاب دیجیتال در محیط وب عرضه می شود. حتی نویسنده نیز خود و بدون نیاز به ناشر قادر به معرفی و عرضه اثرش در محیط وب است. همچنین نسخه دیجیتالی کتابها برای مخاطبان نیز خالی از لطف نیست. به راحتی با هزینه کمتری به کتاب دسترسی پیدا می کند.

توسعه ایبوک باعث تحول کتابخانه ها هم شد. یعنی کتابخانه های نسل اول و دوم با سیستم کتابخانه های سنتی و کتاب های چاپی به کتابخانه های نسل سوم به بعد و نسل چهارم که کتابخانه های دیجیتالی اند تبدیل شدند، با این کار دسترسی محلی به دسترسی جهانی تبدیل شده و محدودیت های جغرافیایی از میان برداشته شد. با وجود ایبوک ها محدودیت های زمانی نیز از میان برداشته شده و در هر لحظه که تمایل داشته باشیم می توان به منابع کتابخانه ای دسترسی پیدا کرد. با این امکانات پژوهشی بیشتری در اختیار خواننده و محقق قرار گرفته است.

با بیشتر شدن وابستگی انسان به اینترنت رواج ایبوک نیز بیشتر خواهد شد. ایبوک ها در بحث افزوده شدن امکانات مالتی مدیا می گنجد که در کتاب های چاپی وجود ندارد. در واقع کتاب می تواند با ترکیبی از متن، صوت، تصویر و... منتشر شود. مرتضوی معتقد است با وجودی که هنوز نسخه های چاپی کتابها موجود است و مخاطبان خود را دارند، توسعه ایبوک به معنای حذف نسخه چاپی نبوده اما روز به روز وابستگی به آن بیشتر شده و استفاده از نسخه چاپ آثار کاهش می یابد.

در واقع امروزه اینترنت تنها رسانه کاربردی نیست؛ تبادل اطلاعاتی که در موبایل صورت می گیرد حجم بسیار بالایی دارد. از این راه در ساده ترین روش قابل حمل چه به صورت متن و چه در قالب صوت می توان به مطالعه کتاب پرداخت. بنابر این رسانه جدیدی برای نشر کتابهای الکترونیک خواهد بود. قائم مقام دفتر قم موسسه تبیان معتقد است، در یک سال اخیر کتاب های تحت موبایل با اقبال بیشتری مواجه شده و ناشران کتاب هایشان را در قالب کتابهای محتوای تحت موبایل ارایه می دهند.

توسعه کاربری ایبوک در کشور به زیر ساخت هایی نیاز دارند از زیر ساخت حقوقی به اولین نکته می توان اشاره کرد. نویسنده و ناشر برای انتشار نسخه دیجیتالی کتاب به تضمینی برای بازگشت سرمایه نیاز دارند. اما هنوز نتوانسته ایم به لحاظ قانون گذاری و اجرای آن ضمانت ایجاد کنیم. مهدی حقی، مدیر مرکز کتاب ایران نیز از این مطلب به عنوان ضعف بزرگ ایبوک در ایران یاد کرد و گفت به دلیل عدم وجود قانون کپی رایت در کشور ناشر یا نویسنده قادر به پاسداری از اثر خلق شده اش نیست به راحتی ققل ایبوک شکسته شده و بارها توسط دیگران عرضه می شود. اما این قانون در اتحادیه نشر وجود دارد که پس از انتشار یک اثر ناشر دیگری حق چاپ آن را ندارد.

حفظ امنیت ایبوکها به عهده دولت است. شورای انقلاب فرهنگی هم توجه کافی را به بحث کپی رایت نداشته، طبیعی است که دولت اگر نتواند به وظیفه خود عمل کند باید پوشش ها و نظام های بیمه ای وارد کار شوند.

محمد امین شهرستانی، رئیس اتحادیه تولیدکنندگان نرم افزار و رسانه های دیجیتالی با بیان این مطلب یادآور شد برای مباحث محتوایی نظام پوششی کاملی در دست نداریم. این در حالی است که معتقدیم مشکل کپی رایت مانند دیگر نقاط جهان به مرور زمان حل خواهد شد.

از نظر مرتضوی زیر ساخت فرهنگی از دیگر مشکلات عرضه ایبوک در ایران است بدین معنی که هنوز مردم علاقمند به مطالعه کتاب های چاپی هستند و با گذر زمان و آماده شدن بستر حقوقی و قراردادن در اختیار مخاطب این مشکل حل خواهد شد. در واقع ذائقه تورق کتاب و مطالعه در قالب ایبوک به مرور در مردم تغییر خواهد کرد. همچنین برای انتشار ایبوک باید مشکلات تجارت الکترونیک نیز برطرف شود. با اجرایی شدن قانون تجارت الکترونیک که چند سال پیش توسط مجلس شورای اسلامی تصویب شد، تا حدود زیادی به نیازها پاسخ گفته می شود.

در واقع برای ورود ناشر به عرصه ایبوک باید ضمانت اجرایی کتاب های دیجتیال در کشور اجرایی شود. در غیر این صورت و تا وقتی که ناشران وارد این عرصه نشوند توسعه ایبوک در کشور ما به صورت جدی منتفی است.

مرتضوی مناسب بودن محتوای ایبوک را عاملی برای استقبال مخاطب می داند و معتقد است بر همین اساس می توان این نوع کتابها را نیز در قالب کتابهای علمی و مرجع، فرهنگ لغات، رمان و یا حتی کتابهای قدیمی مانند شاهنامه فردوسی عرضه کرد. این درحالی است که نسخه الکترونیکی این آثار را می توان در کنار نسخ چاپی ارایه داد. البته از نظر حقی با بررسی نیاز جامعه و توجه آن به نوع خاصی سوژه ها می توان انتشار موضوعی ایبوک را در هر دوره زمانی متمرکز بر آن موضوع کرد.

اما آنچه در آینده درباره ایبوک ها مواجه ایم بحث نظام های ذخیره و بازیابی است. درواقع با وجود کتابخانه ای با بیش از یک میلیون کتاب دیجیتال داریم دیگر ذخیره و بازیابی به راحتی صورت نمی گیرد و باید از قواعد ذخیره و بازسازی محیط وب را استفاده کرد.

انتشار ایبوک با فرمت پی دی اف، انقلاب بزرگی در فرهنگ کتابخوانی ایجاد کرده و امکان جستجو به مخاطب می دهد تا بدون نیاز به تورق به مطلب مورد نظر دست پیدا کند. حقی معتقد است با این حال الآن نیاز است با ارایه دید روشن و تضمین حفظ امنیت اثر به ناشران، آنها را برای انتشار ایبوک ترغیب کرد. زیرا با وجود قانونی برای پاسداری از آثار خود ناشر نیز به دلیل عدم پرداخت هزینه های انبارداری و واسطه های توزیع برای عرضه کتاب در قالب ایبوک ترغیب می شود.

تاکنون برای کتاب های چاپی جشنواره ها و نقدهای بسیاری برگزار شده است، مدیر مرکز کتاب ایران با بیان این مطلب اضافه کرد با پذیرش ایبوک از سوی جامعه برای آن هم می توان نشست نقد و بررسی هم به لحاظ محتوایی و هم ساختاری و نوع طراحی برگزار کرد.

آن چیزی که به عنوان یک پدیده و تحول اصلاح الگوی مصرف می توان استفاده کرد، کتاب دیجیتال است. محمد امین شهرستانی، با بیان این مطلب گفت: «اگر آموزش در ایران به درستی صورت نمی گیرد ناشی از عدم به کارگیری ابزارهای مناسب است. درواقع با به کارگیری کتاب های دیجیتالی قادر هستیم اصالت ها اصلی آموزش فرهنگی را حاکمیت عملی بخشیم.»

از نظر وی، مسئله امروز در نظام آموزش و پرورش ما عدم وجود ساختار تدریس در قالبی استاندارد. است. برای این استانداردسازی کتاب های دیجیتال به خوبی می توانند ایفای نقش کنند. درواقع تیمی از معلمان می توانند برای بیان محتوا به طراحی صوتی و تصویری بپردازند و یا برای ایجاد ارتباط بین مسایل مختلف لینک گزاری کنند. با این کار و با استفاده از ایبوک معلم استاندارد در خدمت بدنه آموزش و پرورش کشور قرار خواهد گرفت. درحالی که در روش سنتی تنها کاری که در آموزش و پرورش رخ می داد انتشار کتاب های یک شکل بود. اما با به خدمت گرفتن ایبوک امکان یادگیری در دانش آموزان بیشتر خواهد شد.

درواقع همیشه بحث برنامه ریزی و هدایت تحصیلی بر محتوای آموزشی غلبه دارد. علی رغم عدم وجود امکانات برای ساده سازی آن، این امکانات به راحتی و از طریق کتاب الکترونیک قابل اجراست. باید به دنبال ارزش افزوده در بهره وری و کیفی تر کردن کتاب ها بود اما سازمان آموزش و پرورش هنوز هیچ تدبیری نیاندیشیده و ۱۴۰ میلیون کتاب در قالب نشر سنتی به چاپ می رسند.

بیل گیتس در طبقه بندی دنیا به لحاظ توسعه یافتگی کشورهایی که مفهوم طلا بودن وقت را دریافتند توسعه یافته اطلاق می کند و می گوید کشوری عقب مانده است که کارهای امروز را به فردا می اندازد. و شاید استفاده از کتاب های الکترونیک (ایبوک) فرصتی باشد برای دریافت معنای واقعی «وقت طلاست» تا بدین وسیله به گروه کشورهای توسعه یافته راه پیدا کنیم.

نسترن پورصالحی