حافظ سینمای ایران

نگاهی به کارنامه فیلمسازی داریوش مهرجویی

داریوش مهرجویی کارگردان مطرح سینمای ایران است.فیلمسازی که طی چهار دهه فیلمسازی مطرح‌ترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران را ساخته است. منتقدی درزمان اکران «اجاره نشین‌ها» او را حافظ سینمای ایران دانسته بود. مهرجویی با ساخت فیلم «گاو» در سال ۱۳۴۸ نگاه‌ها را متوجه سینمای ایران کرد. پس از انقلاب مدتی از ایران مهاجرت کرد اما چند سال بعد بازگشت و به فیلمسازی پرداخت. او جوایز متعدد بین‌المللی دریافت کرده است و داور جشنواره‌های سینمایی زیادی هم بوده است او علاوه بر سینما به ترجمه هم می‌پردازد.

● مهرجویی فیلمساز روشنفکران وآدم‌های معمولی

سال‌ها قبل مرحوم شکیبایی درباره مهرجویی گفته: «مهرجویی همیشه انتخاب‌های درستی دارد.اهل رودربایستی هم نیست. مهرجویی همیشه معتقد بوده که باید از کار لذت برد. یعنی در عین حال که بزرگ و جدی است، باید لطافت هم داشته باشد و اگراین اتفاق بیفتد فیلم گرم از آب در می‌آید. در فیلم‌هایش پیچیده‌ترین مسائل فلسفی به‌گونه‌ای مطرح می‌شود که هم آدم معمولی می‌فهمد و هم یک روشنفکر. هر کدام از فیلم‌های مهرجویی را هر بار که می‌بینم چیز تازه‌ای پیدا می‌کنم. در فیلم‌های این کارگردان هر نقش کوچکی اهمیت دارد.خودش معتقد است که این نقش‌ها روح فیلم هستند. »

● «الماس ۳۳ » سیاه مشقی برای مهرجویی

داریوش مهرجویی در سال ۱۳۴۵ به ایران می‌آید و دو سال بعد درسال ۱۳۴۷ اولین فیلم خود را با نام «الماس ۳۳» می‌سازد. این فیلمی‌است که مهرجویی سعی در فراموش کردنش دارد و معتقد است که محصول شرایط است و او فقط مجری برنامه بوده است، این فیلم برای مهرجویی، حکم یک سیاه مشق را داشت و او توانست ضمن کار برای آن‌ها، دست به یک نوع تمرین بزند و امکانات سینما را بشناسد.

● «گاو»

«گاو » محصول سال ۱۳۴۸ دومین فیلم داریوش مهرجویی است. پرویز دوایی منتقد در آن زمان نوشت:«فروش «گاو» می‌تواند عامل مهم دیگری برای تحرک دادن به سینمای ما و راه انداختن این سینما در جهتی سوای سینمای فیلمفارسی باشد.» خود داریوش مهر‌جویی در گفت وگویی درباره فیلم «گاو» گفته: «هنگامی که «گاو» به جشنواره‌های خارجی رفت، عده‌ای می‌گفتند شما آبروی ایران را با ساخت این فیلم برده‌اید و ایران را در حالی که در آستانه ورود به دروازه تمدن جهانی است، فقیر و بدبخت نشان داده‌اید. از آن طرف، برخی دیگر به ما حمله می‌کردند و می‌گفتند شما که این فیلم را ساختید، چرا نیامدید مثل مارکسیست‌ها طبقه استعمارگرو بورژوا را بکوبید؟ چرا از طبقه کارگر دفاع نکردید؟»

● «آقای هالو»

«آقای هالو» نیز از فیلم‌های مهمی است که در زمان خود در جشنواره‌های برلین، مسکو، لندن و...به نمایش در آمد. «آقای هالو» در سال ۱۳۴۹ بر اساس نمایشنامه‌ای به همین نام از علی نصیریان توسط استودیو کاسپین ساخته شد. تیتراژ فیلم کاری از فرشید مثقالی است و موسیقی فیلم را هرمز فرهت ساخته‌است. جمشید ارجمند، منتقد سینما نوشت:« هالو یک فیلم عمومی است، فیلم مردم است، طرح یک مسئله بزرگ اجتماعی. یعنی رابطه جامعه شلوغ «ما در شهر» است با جامعه ولایتی. سادگی بیان در «هالو» همان عنایتی است که سینما باید در جست‌وجو آن باشد.»

● «پستچی»

هوشنگ کاووسی درباره این فیلم نوشت: «پستچی فیلمی البته متفاوت است، به ویژه برای روشنفکر در حال توسعه.»

● «دایره مینا»

«دایره مینا» سال ۱۳۵۳ ساخته شد اما ۱۳۵۶ به نمایش در آمد. زاون قوکاسیان درباره این فیلم می‌نویسد:«نخستین تجربه رنگی و دومین محصول مشترک مهرجویی و ساعدی، او کارش را با انتخابی دقیق آغاز می‌کند تا ناچار نباشد وقت، هوشیاری و حوصله‌اش را صرف استحکام بخشیدن به چارچوب کلی قصه و ریشه‌یابی روابط منطقی شخصیت‌ها کند. »

● «مدرسه‌ای که می‌رفتیم»

« مدرسه‌ای که می‌رفتیم» ساخت ۱۳۵۹ و نمایش ۱۳۶۹، براساس «حیاط پشتی مدرسه عدل آفاق» نوشته فریدون دوستار، اولین فیلم مهرجویی پس از انقلاب است.

● «سفر به سرزمین رمبو»

«سفر به سرزمین رمبو» محصول ۱۳۶۲ با فیلمنامه‌ای از داریوش مهرجویی است که از کانال سوم تلویزیون فرانسه پخش شده. مارتین دیودونه منتقد درباره آن نوشته: «مهرجویی بر موضوع فیلم کاملا مسلط است، ما فرانسویان تصور می‌کردیم که درباره «رمبو» همه چیز گفته شده، و هر کاری انجام شده اما نگاه مهرجویی عکس این مسئله را ثابت می‌کند، او زمان را می‌زداید و «رمبو» قرن نوزدهم را به ساکنان قرن بیستم پیوند می‌دهد و به دنبال آن، نکته‌های بسیاری را درباره این بخش از سرزمین ما و شاعر عزیز کرده‌مان، به ما می‌آموزد.»

● «اجاره نشین‌ها»

«اجاره نشین‌ها» را می‌توان از بهترین کمدی‌های تاریخ سینمای ایران دانست. مهرجویی درباره« اجاره نشین‌ها» گفته: «این فیلم کمدی صرف نبود بلکه طنزی است که در آن تراژدی وجود دارد.» نمایش فیلم می‌نویسد:«آخرین ساخته داریوش مهرجویی مانند شکفتن گلی است خوشبو در خارستان عظیم فیلم‌های کلیشه‌ای که عطر آن تا فرسنگ‌های دور شامه را می‌نوازد، به راستی باید گفت «اجاره‌نشین‌ها» غزل دلگشایی است از مهرجویی که شایسته است او را حافظ سینمای ایران بنامیم.»

● «هامون»

«هامون» ۱۳۶۸ فیلمنامه مهرجویی و با نگاه به زندگینامه سورن کی‌یر که‌گور و کتاب «هرستوک» اثر سال بلو و «بوف کور» صادق هدایت. مهر جویی در گفت‌وگویی با ماهنامه گزارش فیلم می‌گوید:« فیلمنامه «هامون» را درسال‌های ۵۶-۵۷یعنی درست پس از توقیف فیلم« دایره مینا» نوشتم. در آن زمان در حالتی روانپریش - البته از نوع حادش بودم -و یک جور مرحله‌گذار داشتم به احوالات جدیدتر. نوعی حالت شک وتردید و احساس بی‌ثباتی که در این میان توقیف« دایره مینا» که به روند فعالیت من بسیار ضربه زد، بسیار موثر بود. دراین دوران بود که شروع کردم به نوعی گذشتن از آن حیطه و رسیدن به نوعی غور کردن شخصیتی در مسائل درونی و روانشناختی و مسائل خصوصی خودم.در آن احوالات هامون را نوشتم. یادم می‌آید که در آن زمان از یک طرف غرق در عرفان شرق و فلسفه اسلامی بودم در آثار ونوشته‌های یونگ و دانشمندانی که درباره پارا سایکولوژی صحبت می‌کردند.

در آن دوران خواب هم زیاد می‌دیدم. بعد از مدتی خواب‌هایم را یادداشت کردم.آن صحنه‌های رویا در فیلم هامون از این خواب‌ها آمده‌اند که بعضی‌ها مثل همان رویای ابتدای فیلم از خواب‌های خود من است. هنگام نوشتن این فیلمنامه تصوری نداشتم که کارم دارد شبیه فلینی می‌شود یا شبیه کس دیگری. همه حدیث نفس بود. شاید اگر در همان سال‌های ۵۶-۵۷ «هامون» را می‌ساختم شکل دیگری پیدا می‌کرد. » دکتر سعید طلاجوی، استاد ادبیات تطبیقی دانشگاه لندن درباره«هامون» گفته:«فیلم«هامون» تاثیر زیادی روی مردم و به خصوص بر روشنفکران باقی گذاشت.این تاثیرگذاری دلایل بسیاری داشت. چون پایان یافتن یک دوره از روشنفکری را در ایران نشان می‌داد. شاید به پایان رسیدن دوره چپ‌گرایی را نشان می‌دهد و رفتن به سوی یک درویش مآبی و عرفان مسلکی خاص که در آثار مهرجویی بیشتر یک اگزیستانسیالیسم است. یعنی نوعی عرفان که ترکیب عرفان غرب و شرق است. »

● «بانو»

مهرجویی سلسله فیلم‌هایی را در دهه ۷۰ کارگردانی کرد. بانو، سارا، لیلا و پری چهارگانه‌ای بودند که هرکدام نام زنی را بر عنوان داشتند و هریک به زاویه‌ای خاص در باب دغدغه‌های زنانه (و در حالت کلی‌اش بشری) می‌پرداختند. در این بین« بانو » سرسلسله این روند بود.

فیلم در جشنواره دهم فیلم فجر به نمایش درآمد و تحسین بسیاری از منتقدان را برانگیخت، ولی به خاطر برخی سوء برداشت‌ها امکان نمایشش فراهم نیامد تا این که در سال ۱۳۷۷ رفع توقیف شد و به اکران عمومی رسید.به گفته منتقدان سینما بسیاری از علاقه‌مندان جدی سینما که فیلم را می‌بینند در اولین تداعی به یاد فیلم معروف فیلمساز فقید و بزرگ لوییس بونوئل یعنی «ویریدیانا» می‌افتند. مهرجویی گفته است: «فیلم درواقع بر مبنای سلوک یا فرآیند فردانیت شکل گرفته که شکل مدرن سلوک و مقامات عرفانی شرق است.»

● «سارا»

دکتر سعید طلاجوی، درباره «سارا» این‌گونه نظر داده: «در سینمای ما آقای مهرجویی یکی از سردمداران اقتباس است. من دو، سه تا از کارهای ایشان را با اقتباس‌های دیگری که در دنیا در مورد آثار ادبی رخ داده است مقایسه کردم.مثلاً فرض کنید نمایشنامه «خانه عروسک» از هنریک ایبسن که آقای مهرجویی این قصه را با نام فیلم« سارا» بازسازی کرد، در دیگر کشورها هم مورد اقتباس در سینما قرار گرفته است. اما فیلم ایشان یکی از بهترین فیلم‌هایی است که با نگاهی به این اثر ساخته شده است.» مهرجویی فیلم«سارا» را براساس فیلمنامه‌ای از خودش در سال ۱۳۷۱ جلوی دوربین برد. این فیلمساز با تبحری خاص که در اقتباس از آثار ادبی برای سینما دارد، داستان را کاملا با فرهنگ ایرانی منطبق کرد و یکی از فیلم‌های مطرح تاریخ سینمای ایران را جلوی دوربین برد.شایان ذکر است «سارا» در زمان خودش هم با واکنش‌های متفاوتی روبه‌رو شد. در مقابل موافقان، منتقدانی مثل دکتر هوشنگ کاووسی آن را اثری بی‌ارزش دانستند و دلیلش را هم ایرادات منطقی آن دانستند.

● «پری»

«پری» از دیگر ساخته‌های داریوش مهرجویی است. بدنیست بدانید اکران این فیلم که براساس داستانی از سلینجر ساخته شد با واکنش این نویسنده مشهور مواجه شد. همین امر باعث شد تا در جشنواره نیویورک به نمایش در نیاید. خود مهرجویی درباره عدم پخش فیلم «پری» در فستیوال نیویورک گفته است:« این موضوع به خطای روزنامه‌نگار امریکایی برمی‌گشت که در مطلب مفصلی که نوشته بود، زیر عکس فیلم «پری» نوشته بود برداشت آزاد از داستان سالینجر و این کار باعث شد که وکلای «سالینجر» تماس گرفتند و گفتند اگر فیلم پخش شود کل برنامه را با مشکل مواجه خواهند کرد. » البته عدم تمایل «سالینجر» به شخصیت خاص او برمی‌گشت که حدود۴۰ سالی می‌شد عزلت گرفته و خیلی وسواس داشت و با هیچ روزنامه‌نگاری حرف نمی‌زد و چند وکیل زبده کارهایش را انجام می‌دادند.

● «لیلا » و تمجید منتقدان

«لیلا » از مهم ترین ساخته‌های این فیلمساز است. خسرو دهقان درزمان نمایش فیلم تمجید واقعا کم نظیری از این فیلم کرده و آن را از مهم‌ترین فیلم‌های تاریخ سینما دانسته بود. بازی لیلا حاتمی نیز دراین فیلم تحسین برانگیز بود.

● «میکس»

«میکس» درباره یک گروه فیلمبرداری است که تلاش می‌کنند فیلم خود را به جشنواره فجر که فقط سه روز به آن باقی مانده برساند ولی با مشکلاتی مواجه می‌شوند که در نهایت، کارگردان بر اثر فشارهای عصبی همچون حمید هامون به سیم آخر می‌زند. مهرجویی در این فیلم به صورت طنز، مشکلاتی نظیر نارسایی تجهیزات و ابزار کار، سرمایه‌گذاری اصولی نکردن، مقررات نارسای ممیزی و وضع تماشاگر را در « میکس» منعکس کرده است.

● «بمانی» و تاثیرات آن

«بمانی» نیز از دیگر ساخته‌های مهرجویی است که به موضوع خودسوزی دختران می‌پردازد. جالب است بدانید تهیه‌کنندگان این فیلم محمد نیک بین و تهمینه میلانی بوده‌اند.مهرجویی در مصاحبه‌ای نکته قابل پیگیری در اغلب فیلم‌هایش را یک جور شرح حال از دست‌رفتگی عشق و طعم گوارای حسرت دانسته و به فیلم‌هایی چون «دایره مینا» و «بمان»ی اشاره کرده و گفته: «البته بعضی فیلم‌ها را به خاطر تاثیری که می‌تواند روی مسئله‌ای بگذارد ساخته‌ام مثل «دایره مینا» که در خصوص فضای وحشتناک خون‌گیری و خون فروختن و نبودن سازمان انتقال خون ساختم و یا فیلم مستند - داستانی «بمانی» که در خصوص خودکشی دختران در ایلام بود که آمار پس از ساخته شدن این فیلم نشان می‌دهد میزان خودکشی در آن منطقه کاهش یافته، اگر چه خود فیلم در آن جا به نمایش عمومی درنیامد.»

● «مهمان مامان»

«مهمان مامان» نیز از ساخته‌های سال‌های اخیر مهرجویی است که هم منتقدان از آن استقبال کردند وهم فروش بسیار خوبی داشت. نویسندگان فیلمنامه داریوش مهرجویی، هوشنگ مرادی کرمانی و وحیده محمدی‌فر بودند.

● «سنتوری» به روایت رادان و مهرجویی

آخرین ساخته داریوش مهرجویی قبل از «طهران: تهران»، «سنتوری» است، فیلمی که هیچگاه به نمایش در نیامد ولی سی‌دی‌های آن دست به دست چرخید.

مهرجویی دراین فیلم به موضوع اعتیاد می‌پردازد:«دلیل خاصی نداشت. اعتیاد مسئله‌ای است که در جوانان رسوخ کرده و می‌تواند سوژه مهم و ضروری برای ما باشد. باید به محتوای فکری این فیلم فکر کنیم. سرگذشت تراژیک یک هنرمند که از اوج به شرایط پایینی می‌رسد و این سوژه غم‌انگیزی است.» بهرام رادان گفته:«اگرسنتوری اکران می‌شد در شکل خوش‌بینانه‌اش ۱۷ دقیقه از فیلم زده شده بود و خوش‌بینانه در تهران ۵ .۲ تا ۳ میلیون نفر می‌رفتند این فیلم را می‌دیدند و فروش‌اش می‌شد سه میلیارد تومان.در شهرستان‌ها هم دو میلیارد تومان می‌فروخت. رکورد پرفروش‌ترین فیلم را هم می‌شکست و به رقمی می‌رسید که دست نیافتنی بود .»

● «طهران: تهران» و «آسمان محبوب»

هم اکنون فیلم «طهران:تهران» به سفارش معاونت فرهنگی شهرداری تهران و تهیه‌کنندگی آقای حسین نژاد روی پرده است که اپیزود اول آن «طهران: روزهای آشنایی» ساخته مهرجویی است. در این اپیزود پانته‌آ بهرام،‌قربان نجفی و پرویز نوری منتقد قدیمی سینما و همسرش ایفای نقش می‌کنند.هنوز«طهران: تهران» اکران نشده بود که مهرجویی فیلمبرداری فیلم جدیدش با نام «آسمان محبوب» را شروع کرد. فیلمی که مانی حقیقی در آن بازی می‌کند و علی مصفا و لیلا حاتمی هم بار دیگر در کنار هم در فیلمی از مهرجویی جلوی دوربین رفته‌اند.

محمد تاجیک