می شود برای من دعا کنید

مذهب و موضوعات مذهبی در شعر کودک و نوجوان

فرا رسیدن ماه مبارک رمضان و گسترده شدن حس و حال رویکرد دینی در فضای جامعه، ضرورت بازنگری و آسیب ‌شناسی در حوزه‌ های مختلف فرهنگ و هنر را نمایان‌تر می‌کند.

یکی از حوزه‌ها در انتقال مفاهیم و ارزش‌های مذهبی و دینی که پتانسیل فراوان دارد، حوزه ادبیات کودک و نوجوان است که در این نوشتار به نقد و بررسی چگونگی پرداختن به موضوعات مذهبی در این حوزه پرداخته‌ایم.

در شعر کودک و نوجوان بویژه در سال‌های اخیر، موضوعات مذهبی حضور پررنگ و چشمگیری دارند و شاعران اقبال زیادی به سرودن شعر با مضامین دینی نشان داده‌اند. شاید بتوان در مفهوم عام و کلی‌تر، سروده‌هایی را که از انسانیت، صلح، خداجویی، آزادگی، دوستی، جوانمردی و ... سخن می‌گویند نیز در زمره شعرهای مذهبی به حساب آورد، چرا که همواره دین و کتاب‌ها و تعالیم آسمانی، این موضوعات را ستوده‌اند؛ اما آنچه در ادبیات کودک و نوجوان ما به عنوان شعر مذهبی شناخته می‌شود، به معنای خاص شعرهایی است که جنبه مذهبی و دینی آن آشکارتر بوده یا اشاره‌های مستقیم‌تری به موضوع‌هایی چون خدا، ائمه‌اطهار، احکام دینی و ... دارند.

سرودن شعر با چنین مضامینی برای کودکان و نوجوانان جزو موضوع‌های سهل ممتنع است. اصل مهمی که در چنین سروده‌هایی باید همواره مورد توجه قرار بگیرد برخورداری از جوهره شعری است. شعری که با مضامین دینی سروده می‌شود در درجه اول و پیش از هر چیز باید از جوهره شعری غنی برخوردار باشد تا بتواند به شیوه غیرمستقیم و کاملا هنرمندانه بر ذهن و روح مخاطب اثر بگذارد و باورهای دینی او را تقویت کند.

نگاهی اجمالی به اشعار مذهبی که در این سال‌ها برای کودکان و نوجوانان سروده شده، نشان می‌دهد در این موضوع‌ها اغلب شعرها به ورطه کلیشه افتاده‌اند. این کلیشه، هم در عرصه نگاه به موضوعات دینی است و هم در حوزه صورت‌های خیال و تصاویر شعری و حتی زبان و واژگان.

● کلیشه در صورت‌های خیال و تصاویر

بسیاری از تصاویر شعری با واژه‌های گلدسته و گنبد، تسبیح، کبوتر، نور، فرشته و ... ساخته شده‌اند و شعرهای مذهبی به مجموعه‌ای از این‌گونه تصویرهای تکراری تبدیل شده‌اند.

در کوچه‌ها باران می‌آمد/ شهر مدینه بوی گل داشت

انگار دست یک فرشته/ در شهر بذر نور می‌کاشت

▪ از کتاب یاس نجمه حمید هنرجو

من با نشاط و شادمانی/ سوی خدا پرواز کردم

دروازه تاریک شب را/ بر صبح زیبا باز کردم

در باغ زیبای عبادت/ پرواز کردم چون پرنده

لبریز شد قلبم زشادی/ شد روح من خوشحال و زنده

▪ از کتاب نماز چشمه پاکی‌ها جعفر ابراهیمی (شاهد)‌

باز خوشبو می‌شود ذهن اتاق/ می‌شکوفد تا گل راز و نیاز

در خیال من همیشه مادرم/ یک فرشته می‌شود وقت نماز

▪ از کتاب تکه‌ای از آسمان سیدسعید هاشمی

تصاویری چون باغ نماز، چشمه نور، بذر نور، باغ عبادت، عطر نماز، گل سجاده و ... که بارها و بارها در شعرهایی با مضامین مذهبی خوانده‌ایم فراوانند و برای پرهیز از طولانی شدن مطلب از ذکر مثال‌های دیگر شعری پرهیز می‌کنیم.

● کلیشه درانتخاب موضوع و نگاه به موضوعات

از میان بی‌شمار موضوعات دینی، تعداد خاصی از آنها همواره مورد توجه شاعران کودک و نوجوان قرار گرفته است. به عنوان مثال درباره نماز و نیایش و دعا شعرهای فراوانی داریم.

سرودن شعر برای ائمه اطهار و پیشوایان دینی نیز مورد استقبال بوده است، اما از آن میان امام رضا(ع)‌ و زیارت ایشان، حضرت علی‌(ع)‌ و نیز امام زمان(عج)‌ و موضوع انتظار، بیشترین سروده‌ها را به خود اختصاص داده‌اند و درباره دیگر ائمه و پیامبران تعداد سروده‌ها بسیار اندک است. گاه نیز در شعرهایی که برای سایر ائمه و پیشوایان دینی سروده می‌شود، آنقدر نگاه و زاویه دید شاعر محدود و تکراری است که بدون توضیح و ذکر نام مشخص نمی‌شود شعر برای کدام یک از این بزرگواران سروده شده است، چرا که شاعر در قالب توصیفاتی کلی و عمومی به ذکر صفات نیک و ستایش ائمه می‌پردازد. از جمله می‌توان به کتاب «تو بوی سیب می‌دهی» سروده جعفر ابراهیمی اشاره کرد که مجموعه شعری است درباره چهارده معصوم، اما بسیاری از سروده‌های آن به لحاظ توصیفات، مشابه یکدیگر هستند و می‌توان آنها را به دیگر ائمه و پیشوایان تعمیم داد. به این ابیات توجه کنید:

بود پاکیزه و خوب/ مثل گل چون باران

می‌رسید از نفسش/ عطر و بوی قرآن

همه را سوی خدا/ او هدایت می‌کرد

از خدا، پیغمبر/ او حکایت می‌کرد

▪ شعر برای امام علی‌النقی‌(ع)‌

او در صدایش، ‌باغی از گل/ او در نگاهش آسمان داشت

وقتی که می‌زد حرف،‌گویی/ در قلب‌ها نوروز می‌کاشت

▪ شعر برای امام باقر(ع)‌

همان‌گونه که دیدیم، در این سروده‌ها با مجموعه‌ای از توصیف‌های کلی و ترکیبات و تشبیهات شبیه هم روبه‌رو هستیم، به گونه‌ای که می‌توان با کمی تغییر اینها را به دیگر امامان نیز تعمیم داد و کمتر شعری می‌توان یافت که وجه تمایز و تشخصی نسبت به دیگر سروده‌ها داشته باشد یا به زندگی، تعالیم، ویژگی‌های شخصیتی و حوادث زندگی آن بزرگواران به طور خاص اشاره کند.

● معضل کتاب‌های بازاری و تجاری

توجه بیش از حد ناشران به انتشار کتاب‌های بازاری و تجاری و نیز مشکلات اقتصادی که بسیاری از شاعران را به سمت سرودن شعرهای ضعیف تجاری سوق داده است، متاسفانه گریبانگیر شعرهای مذهبی هم شده و در سال‌های اخیر شاهد انتشار مجموعه‌های فراوانی هستیم که به موضوعاتی چون آموزش نماز و روزه، احکام اسلامی و... در قالب سروده‌های بسیار ضعیف پرداختند و حتی چارچوب اولیه و اصول ابتدایی شعر را رعایت نکرده‌اند.

نگاهی اجمالی به اشعار مذهبی که در این سال‌ها برای کودکان و نوجوانان سروده شده نشان می‌دهد در این موضوع‌ها اغلب شعرها به ورطه کلیشه افتاده‌اندانتشار چنین مجموعه‌هایی علاوه بر این که سطح سلیقه و ذوق کودکان و نوجوانان را تنزل می‌دهد، معضلی جدی برای ادبیات کودک و نوجوان محسوب می‌شود، چرا که در بسیاری از این کتاب‌ها، به علت عدم نظارت کافی و کارشناسی دقیق روی شعرها، گاه اطلاعات مذهبی به صورت غلط و نادرست به مخاطب عرضه می‌شود و چه بسا جنبه بدآموزی برای آنها داشته باشد. بیان مستقیم و شعارگونه مفاهیم مذهبی از دیگر دلایل ضعف این کتاب‌هاست. متاسفانه نمونه چنین سروده‌هایی بسیار زیاد است که در اینجا تنها به ذکر یک نمونه بسنده می‌کنیم:

گاهی مواقع به چند سبب بچه‌ها/ واجب می‌شه غسلی برای شما

البته این هم دیگه آشکاره/ انجام هر غسلی دو شیوه داره!

دو شیوه غسل و باید بشناسی/ شیوه ترتیبی و ارتماسی...

اما حالا بگم برای شما/ شیوه ترتیبی رو از ابتدا

بایست زیر دوش و نیت کن حالا/ آب رو بریز روی سرت از بالا...

با این کارا غسل تو کامل می‌شه/ طهارت باطنی حاصل می‌شه!

▪ از کتاب مثل کبوتر انتشارات قو

با تمام این اوصاف، از حق نباید گذشت که در میان آثار برخی شاعران مطرح کودک و نوجوان، سروده‌های ناب و زیبایی با مضامین مذهبی می‌توان یافت که باید آنها را مغتنم شمرد، بویژه در میان آثار شاعران جوان‌تر این عرصه، نگاه‌های نو و خلاقانه و زبان صمیمی و روان در شعرها کم نیست. به عنوان مثال در شعرهای عرفان نظرآهاری با این لحن صمیمانه و زبان روان‌ و دوستانه مواجه هستیم:

دیشب خدا پیش من بود/ وقتی که باران می‌آمد

وقتی که تسبیح باران/ همراه با آن می‌آمد...

دیشب خدا گریه هم کرد/ با شبنم چشم یک گل

وقتی که گل داشت می‌خواند/ شاید دعای توسل...

▪ از کتاب پشت کوچه‌های ابر

عرفان نظرآهاری

با سلام، خدمت فرشته‌های خوب

بی‌مقدمه

دلم گرفته است

می‌شود کمی برای من دعا کنید؟

یا اگر خدا اجازه می‌دهد

یک کمی به جای من خدا خدا کنید؟ ...

ای فرشته‌ها به دست‌های من کمک کنید

دست‌های کوچکی که اشتباه می‌کنند

یا به قول مادرم

نگاه می‌کنند...

از کتاب پشت کوچه‌های ابر

عرفان نظرآهاری

بتازگی مجموعه‌ای از سروده‌های گروهی از شاعران کودک با نام کلی «ترانه‌های خانه» منتشر شده است که هر یک به موضوعی خاص پرداخته است و ۲ جلد از این کتاب‌ها به نام‌های «از آسمون تا اینجا» و «شعر دعا» به سروده‌هایی بسیار لطیف و زیبا برای کودکان اختصاص دارد که درباره خدا و نیایش و دعا سروده شده‌اند. این سروده‌ها به لحاظ زبان ساده و صمیمی و نگاه تازه و خلاقانه شاعران و نیز شناخت دقیق مخاطب، حائز اهمیت و قابل تامل هستند:

خداجونم دلم می‌خواد/ مثل مامان دعا کنم

یواش با تو حرف بزنم/ اسم تو رو صدا کنم

بگم خدا خدا خدا/ دلم یه کفش نو می‌خواد

از اون که رنگش آبی بود/ خوشم می‌یاد خیلی زیاد

▪ از کتاب شعر دعا شکوه قاسم‌نیا

هزار تا آرزو دارم خدایا/ برات کدوم رو بشمارم خدایا؟

ستاره رو تو آسمون بخندون/ چرخای چرخ فلکو بگردون

هر جا که هستی همه رو نگاه کن/ خدای من کارها رو رو به راه کن

▪ از کتاب شعر دعا بابک نیک‌طلب

زنده‌یاد قیصر امین‌پور نیز در کتاب‌های «مثل چشمه، مثل رود» و «به قول پرستو» سروده‌های بسیار زیبایی با مضامین دینی دارد که در این مجال فرصت ذکر آنها نیست. این نوشته را با یکی از سروده‌های افشین علاء درباره رمضان و حضرت علی(ع)‌ به پایان می‌بریم که جزو شعرهای به یاد ماندنی در این عرصه است و بی‌مناسبت با ایامی که در آن قرار داریم، نیست:

ماه، ماه روزه است/ روز، روز ضربت است

از مصیبت علی(ع)‌/ در دلم قیامت است

روزهای ماه را/ گرچه روزه بوده‌ایم

ما به لقمه‌های چرب/ روزه را گشوده‌ایم

هیچ شب نگشته‌ایم/ با یکی دو رنگ سیر

در کنار نان، علی(ع)‌/ لب نزد به ظرف شیر

زرق و برق سفره‌ها/ کم نمی‌شود، ولی

کاش زندگی کنیم/ مثل حضرت علی(ع)‌

انسیه موسویان