علی اکبر دهخدا

علی اکبر دهخدا, میرزاعلی اکبرخان قزوینی یا علامه دهخدا, نویسنده, شاعر, پژوهشگر, لغت شناس و از آزادی خواهان دوران مشروطه, که طی ۴۵ سال کوشش پی گیرانه توانست بزرگ ترین گنجینه ی لغت شناسی فارسی را با نام لغت نامه گرد آورد

علی‌اکبر دهخدا، میرزاعلی‌اکبرخان قزوینی یا علامه دهخدا، نویسنده، شاعر، پژوهشگر، لغت‌شناس و از آزادی‌خواهان دوران مشروطه، که طی ۴۵ سال کوشش پی‌گیرانه توانست بزرگ‌ترین گنجینه‌ی لغت‌شناسی فارسی را با نام لغت‌نامه گرد آورد.

او در مدرسه‌ی علوم سیاسی با دانش سیاسی آشنا شد و نوشته‌هایی را با عنوان چرند و پرند در روزنامه‌ی صوراسرافیل منتشر می‌کرد. پس از جنگ جهانی اول، کار سیاسی را کنار گذاشت و کار گردآوری لغت را آغاز کرد. با اوج گیری جنبش ملی کردن نفت از پشتیبانان دکتر مصدق شد و مقاله‌ها و گفتارهایی در پشتیبانی از دولت مصدق در روزنامه‌ها نوشت. امثال و حکم و تصحیح چند دیوان از شاعران بزرگ از دیگر آثار اوست.

● زندگی‌نامه

میرزاعلی‌اکبرخان قزوینی، فرزند خان‌بابا‌‌ قزوینی، در سال ۱۲۹۷ قمری در تهران به دنیا آمد. هنگامی که ده‌ساله بود، پدر را از دست داد و زیر نظر مادر به فراگیری دانش پرداخت. در جوانی نزد شیخ‌غلام‌حسین بروجردی، استاد زبان عربی و علوم دینی و سپس شیخ‌هادی نجم‌آبادی آموزش دید و به مدرسه‌ی علوم سیاسی راه یافت. از آن‌جا که دانش‌آموخته‌های آن مدرسه به کار در وزارت امور خارجه فراخوانده می‌شدند، او همراه معاون‌الدوله‌ی غفاری به بخارست رفت و دو سال در جایگاه دبیر سفارت ایران در بالکان به کار پرداخت و در این زمان توانست با زبان فرانسه و دانش جدید بیش از پیش آشنا شود.

بازگشت دهخدا به ایران با جنبش آزادی‌خواهی مردم ایران برای دست‌یابی به نظام مشروطه همراه بود. او با همراهی جهانگیرخان شیرازی روزنامه‌‌ای به نام صوراسرافیل را راه‌اندازی کرد و نوشته‌هایی با عنوان چرند و پرند را، که نمونه‌های بی‌همتایی از طنز سیاسی است، در آن می‌نوشت. آن نوشته‌ها همراه با سرمقاله‌هایی که می‌نوشت، در بیداری و هوشیاری مردم نقش چشم‌گیری داشت. اما با سرکوبی جنبش مشروطه و بسته شدن مجلس شورای ملی به فرمان محمدعلی‌شاه، روزنامه‌ی صوراسرافیل بسته شد و دهخدا همراه بسیاری از آزادی‌خواهان از ایران تبعید شد. او نخست به فرانسه و سپس سوئیس رفت و در آن‌جا توانست سه شماره از صوراسرافیل را منتشر کند. سپس به ترکیه رفت و روزنامه‌ای به نام سروش را تا ۱۵ شماره منتشر کرد.

هنگامی که آزادی‌خواهان از گوشه و کنار ایران، به‌ویژه تبریز، اصفهان و گیلان، به سوی تهران به راه افتادند و سرانجام محمدعلی‌شاه را برکنار کردند، دهخدا از سوی مردم کرمان و تهران به نمایندگی مجلس شورای ملی برگزیده شد و با درخواست مردم و سران مشورطه از ترکیه به ایران آمد و به مجلس رفت. اما پس از جنگ جهانی اول از کار سیاسی کناره گرفت و تا سال ۱۳۲۰ خورشیدی مدیر مدرسه‌ی علوم سیاسی بود.

دهخدا پس از برکنار شدن از مدیریت مدرسه‌ی علوم سیاسی، به کارهای پژوهشی خود افزود. اما با اوج گیری جنبش ملی کردن نفت از پشتیبانان دکتر مصدق شد و مقاله‌ها و گفتارهایی در پشتیبانی از دولت مصدق در روزنامه‌ها نوشت. آن نوشته‌ها و پشتیبانی‌ها باعث شد که پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، فرمان قطع حقوق او را صادر شود و او را دو بار برای بازجویی به دادستانی ببرند. دهخدا در پی آن رفتارهای نادرست به سختی صدمه دید و بیماری آسم او بازگشت. سرانجام، دهخدا در هفتم اسفند ۱۳۳۴ خورشیدی در خانه‌ی خود درگذشت و در ابن‌بابویه(در ری) به خاک سپرده شد.

● سال شمار زندگی

▪ ۱۲۹۷ قمری: در تهران به دنیا آمد.

▪ ۱۳۰۷ قمری: فراگیری علوم دینی را در مدرسه‌ی شیخ غلام‌حسن بروجردی آغاز کرد.

▪ ۱۳۱۷ قمری: آموزش‌های خود را نزد حاج شیخ هادی نجم‌آبادی کامل کرد.

▪ ۱۳۲۰ قمری: دوره‌ی آموزشی مدرسه‌ی علوم سیاسی را به پایان رساند.

▪ ۱۳۲۱ قمری: کار رسمی خود را به عنوان منشی سفارت ایران در بالکان آغاز کرد.

▪ ۱۳۲۳ قمری: به ایران بازگشت.

▪ ۱۳۲۴ قمری: به کارهای اداری مربوط به راه‌سازی در خراسان گماشته شد.

▪ ۱۳۲۵ قمری: در روزنامه‌ی صوراسرافیل به کار طنزنویسی سیاسی پرداخت.

▪ ۱۳۲۶ قمری: دفتر روزنامه‌ی صوراسرافیل بسته شد و دهخدا به اروپا رفت.

▪ ۱۳۲۷ قمری: چند شماره از روزنامه‌ی صوراسرافیل را در پاریس منتشر کرد.

▪ ۱۳۲۷ قمری: چند شماره از هفته‌نامه‌ی سروش را در ترکیه منتشر کرد.

▪ ۱۳۲۸ قمری: به نمایندگی مجلس شورای ملی برگزیده شد.

▪ ۱۳۳۴ قمری: در جریان جنگ جهانی اول، به میان ایل بختیاری رفت و لغت‌نامه را پی‌ریزی کرد.

▪ ۱۳۳۲ خورشیدی: در دولت ملی دکتر محمد مصدق به عنوان ریاست شواری سلطنت برگزیده شد.

▪ ۱۳۳۲ خورشیدی: پس از کودتای ۲۸ مرداد به دادستانی حکومت نظامی فراخوانده شد.

▪ ۱۳۳۴ خورشیدی: روز دوشنبه هفتم اسفندماه،هنگام غروب خورشید، چشم از جهان فروبست.

● در راه آزادی

مبارزه‌های سیاسی دهخدا، که بیش‌تر با زبان قلم بود، با بازگشت او به ایران و بنیان‌گذاری روزنامه‌ی صوراسرافیل به کوشش میرزاجهانگیرخان شیرازی، آغاز شد. او به‌خوبی دریافته بود که خودکامگان از آگاه شدن مردم از حقیقت بسیار بیم دارند و تنها راه جلوگیری از به دام افتادن مردم در چاه دسیسه‌های آن‌ها، افزایش آگاهی مردم است. او در این راه هم به نگارش مقاله‌های جدی روی آورد و هم از اثرگذاری شگفت مقاله‌های طنزگونه به خوبی بهره گرفت. نوشته‌هایی که او با نام چرند و پرند در صوراسرافیل چاپ می‌کرد، از نمونه‌های برجسته‌ی طنز سیاسی به شمار می‌آید. ابوالقاسم حالت، که خود از طنزپردازان نامی ایران است، درباره‌ی اثرگذاری طنزهای دهخدا چنین گفته است" طنز دهخدا، نمک صوراسرافیل بود. بدون مقاله‌های او، این هفته نامه مانند شیپوری بی‌صدا یا صبحی بی‌جان به نظر می‌آ

مد."

دهخدا در دوره‌ای که در صوراسرافیل می‌نوشت، یک‌بار مورد تکفیر قرار گرفت و چند بار هم تهدید شد. اما با وجودی که آدمی هنگام ترس کم‌تر حوصله‌ی شوخی کردن پیدا می‌کند، به نظر می‌رسد آن تهدیدها به شوخ‌طبعی دهخدا افزود که پس از شرح مطلب می‌نویسد:" من از این تهدید ترسیدم و یک سره به اتاق رفتم و در اتاق را پیش کردم، برای این که لازم بود پیش کنم، برای این که مرا با ششلول و تفنگ تهدید کرده بودند. برای این که ننه‌ی من از بچگی همیشه من را از تفنگ و ششلول می‌ترساند. برای این که وقتی من تفنگ فتیله‌ای خالی یادگار جد مرحومم را دست می‌گرفتم، ننم می‌گفت: ننه، از من به تو امانت، هیچ وقت به تفنگ دست نزن. می‌گفتم: ننه، آخر تفنگ خالی است. می‌گفت: ننه، شیطان پرش می‌کند!"

دهخدا درمان نابسامانی‌ها ایران را در پایه‌گرفتن حکومت قانون و برچیده شدن بساط خودسری و خودکامگی می‌دانست و هر اندازه که مخالفت محمدعلی شاه با آزادی‌خواهان دوران مشروطه شدن بیش‌تر می‌یافت، زبان طنز خود را در طعنه‌زنی بر حکومت تندتر و تیزتر می‌کرد. اما فرمان لیاخوف و غرش توپ‌هایی که بر سر مجلس و نمایندگان مردم باریدن گرفت، طنین طنز دهخدا را نیز خاموش کرد. میرزاجهانگیرخان شیرازی را در باغ شاه به دار آویختند و دهخدا به ناچار به سوی اروپا روان شد. او در سوئیس پس از آن که در خواب با میرزا جهان‌گیرخان شیرازی دیدار کرد و او به دهخدا گفت که" چرا نگفتی آن جوان افتاد"، شعر بسیار شناخته شده‌ی خود، یادآر ز شمع مرده یادآر، را سرود که می‌توان آن را پاس‌داشتی برای همه‌ی جان‌نساران راه آزادی دانست:

ای مونس یوسف اندر این بند تعبیر، عیان چو شد تو را خواب

دل پر ز شعف، لب از شکر خند محسود عدو، به کام اصحاب

رفتی بر بار و خویش و پیوند آزادتر از نسیم و مهتاب

زان کو، همه شام با تو یک چند در آرزوی وصال احباب

اختر به سحر شمرده یادآر

دهخدا پس از جنگ جهانی اول و روی کار آمدن رضاخان از کار سیاسی کناره گرفت و به کار گردآوری لغت روی‌آورد. اما با اوج گرفتن جنبش ملی کردن نفت و آغاز نخست وزیری دکتر محمد مصدق باردیگر به گفتمان سیاسی روی آورد و در گفت و گویی که رادیو ایران به او انجام داد، مصدق را نابغه‌ی شرق خواند. او مقاله‌هایی در دفاع از دولت مصدق در روزنامه‌ها منتشر کرد و مردم را به پشتیبانی از دولت مصدق فراخواند. آتش پر فروغ و گرمی‌بخش وطن‌پرستی دهخدا باردیگر چنان افروخته شده بود که برای پشتیبانی از دولت مصدق به سرودن شعر حماسی "۰۳۹;گیرید همه از دل و جان راه مصدق"، نیز روی آورد:

ای مردم آزاده کجایید کجایید آزادگی افسرد بیایید بیایید

در قصه و تاریخ چو آزاده بخوانید مقصود از آزاده شمایید شمایید

بی‌شبه شما روشنی چشم جهانید در چشمه‌ی خورشید شما نور و ضیایید

با چاره‌گری و خرد خویش به هر درد بر مشرق رنجور دوایید دوایید

بسیار مفاخر پدرانتان و شما راست کوشید که یک لخت بر آن‌ها بفزایید

بنمود مصدقتان آن نعمت و قدرت کاندر کفتان هست از آن سر مگرایید

گیرید همه از دل و جان راه مصدق زین ره درآیید اگر مرد خدایید

همین پشتیبانی‌ها از دولت مصدق و یاران نزدیک او چون دکتر فاطمی باعث شد حقوقی را که مجلس برای همه‌ی عمر او تصویب کرده بود، قطع کنند. خود او در این باره گفته است:" نان بخور و نمیری که مجلس‌های قبل برای تا آخر عمر من و بازماندگان من تعیین کرده بودند، حالا به گناه آن که گفته‌ام که او در دو جمعیت بین‌المللی(شورای امنیت و دادگاه بین‌المللی لاهه) حقانیت ما را در امر نفت به اثبات رسانید، یعنی دکتر محمد مصدق، در خور حبس و تبعبد نیست، بریدند. عیب ندارد از گرسنگی مردن من، تاج افتخار دیگری است که به من داده‌ می‌شود."

● دستاوردهای علمی

لغت‌نامه‌ی دهخدا بزرگ‌ترین دستاورد علمی علامه دهخدا است. او طی ۴۵ سال کوشش پی‌گیر توانست بیش از ۳ میلیون برگه از نوشته‌های استادان ادب فارسی و عربی، لغت‌نامه‌های چاپ و خطی، کتاب‌های تاریخ و جغرافیا، پزشکی، اخترشناسی، ریاضی، فلسفه، فقه و بسیاری دیگر فراهم آورد. هم‌چنین طی این کوشش پی‌گیر برای فراهم کردن لغت‌نامه، به تصحیح برخی از کتاب‌هایی که از آن‌ها بهره می‌برد نیز روی آورد که برخی از آن‌ها به چاپ رسده و برخی هنوز چاپ نشده است.

با این همه، لغت‌نامه مهم‌ترین دستاورد علمی دهخدا به شمار می‌آید. دهخدا هنگامی که در جریان جنگ جهانی اول در یکی از روستاهای چهارمحال و بختیاری به سر می‌برد، به فکر نگارش چنین اثری افتاد. او در آن گوشه‌ی تنهایی در پی کتاب بود تا مونس تنهایی‌اش باشد و در آن‌جا تنها به لاروس کوچک دست یافت. به‌ناچار کار پژوهشی خود را با همان لاروس کوچک آغاز کرد و برابرهای فارسی بسیاری از آن واژه‌های فرانسوی را پیدا کرد و نوشت. پس از بازگشت از چهارمحال و بختیاری به سال ۱۲۹۷ خورشیدی جست و جو برای گردآوری لغت را آغاز کرد.

● فهرست آثار

۱) امثال و حکم

گنجینه‌ای از مثل‌ها و سخنان حکمت‌آمیز است که دهخدا آن‌ها را طی جست و جو برای لغت گردآورد و به پیشنهاد اعتمادالدوله قراگوزلو، وزیر معارف، در چهار جلد طی سال‌های ۱۳۱۱-۱۳۰۸ خورشیدی به چاپ رسید و مورد توجه فرهنگ‌دوستان قرار گرفت.

۲) ترجمه‌ی عظمت و انحطاط رومیان

این اثر نوشته‌ی مونتسکیو است و دهخدا در جوانی آن را ترجمه کرد. این اثر هنوز به چاپ نرسیده است.

۳) ترجمه‌ی روح‌القوانین

این اثر نوشته‌ی مونتسکیو است و دهخدا در جوانی آن را ترجمه کرد. این اثر هنوز به چاپ نرسیده است.

۴) فرهنگ فرانسه به فارسی

گنجینه‌ای از واژه‌های علمی، ادبی، تاریخی، جغرافیایی و پزشکی زبان فرانسه با برابرهای فارسی که دهخدا از آغاز جوانی تا روزهای پایانی عمر به گردآوری آن‌ها پرداخت. با این همه، هنوز به چاپ نرسیده است.

۵) ابوریحان بیرونی

زندگی‌نامه‌‌ای که در جریان جشن هزاره‌ی ابوریحان به جای ۵ شماره‌ از مجله‌ی آموزش و پرورش از انتشارات اداره‌ی کل نگارش وزارت فرهنگ در مهرماه ۱۳۲۴ منتشر شد و سپس به همان صورت در لغت‌نامه نیز چاپ شد.

۶) تعلیقات بر دیوان ناصرخسرو

دیوان قصیده‌ها و قطعه‌های ناصرخسرو به پیوست روشنایی‌نامه و سعادت‌نامه، با تصحیح سیدنصرالله تقوی، تعلیقات مجتبی مینوی، مقدمه‌ی سیدحسن تقی‌زاده و یاداشت‌ها‌ی دهخدا در تصحیح شعرها و برخی نکته‌ها و مقدمه‌ای از ایشان در سال‌های ۱۳۰۷-۱۳۰۴ به چاپ رسید.

۷) تصحیح دیوان سیدحسن غزنوی

دیوان سیدحسن غزنوی، با لقب اشرف، به کوشش مدرس رضوی در سال ۱۳۲۸ به چاپ رسید. سپس یاداشت‌های دهخدا و استاد فروزانفر پیرامون تصحیح آن اثر در پایان آن کتاب جای داده شد.

۸) تصحیح دیوان حافظ

دهخدا دیوان چاپ خلخالی(۱۳۶۰ خورشیدی) و دیوان علامه قزوینی(۱۳۲۰ خورشیدی) را پس از انتشار تصحیح کرد که یاداشت‌های ایشان در مجله‌ی دانش سال دوم شماره‌ی هشتم به کوشش محمد معین به چاپ رسیده است.

۹) تصحیح دیوان منوچهری

یاداشت‌ها دهخدا در این باره هنوز به چاپ نرسیده است.

۱۰) تصحیح دیوان فرخی

یاداشت‌ها دهخدا در این باره هنوز به چاپ نرسیده است.

۱۱) تصحیح دیوان مسعود سعد

یاداشت‌ها دهخدا در این باره هنوز به چاپ نرسیده است.

۱۲) تصحیح دیوان سوزنی

یاداشت‌ها دهخدا در این باره هنوز به چاپ نرسیده است.

۱۳) تصحیح لفت فرس اسدی

بخشی از یاداشت‌ها در مجله‌ی یغما و برخی در مجله‌ی دانش به چاپ رسیده است.

۱۴) تصحیح صحاح‌ الفرس

یاداشت‌های دهخدا را عبدالعلی طاعتی، که تصحیح این اثر را به عنوان پایان‌نامه‌ی خود برگزیده بودند، در کتاب خود آورده‌اند.

۱۵) تصحیح دیوان ابن‌یمین

این اثر به چاپ رسیده است.

۱۶) تصحیح یوسف و زلیخا

یاداشت‌ها دهخدا در این باره هنوز به چاپ نرسیده است.

۱۷) مجموعه مقاله‌ها

مقاله‌های سیاسی با نام چرند و پرند و سرمقاله‌های صوراسرافیل و روزنامه‌ی سروش و چند مقاله در روزنامه‌های آفتاب، مجلس، پیکار، ایران و شوری از دهخدا چاپ شده است. مجموعه‌ی چرند و پرند به کوشش سعید نفیسی در شاهکارهای نثر فارسی معاصر در سال ۱۳۳۰ به چاپ رسیده است.

۱۸) پندها و کلمات قصار

گنجینه‌ای از جمله‌های کوتاه از مفاهیم فلسفی و اخلاقی که به چاپ نرسیده است.

۱۹) دیوان دهخدا

گنجینه‌ای از شعرهایی به سبک کهن و نو با موضوع‌های جدی و فکاهی که قطعه‌ی یادآر ز شمع مرده یاد آر، مشهورترین آن‌هاست.

۲۰) لغت‌نامه

شناخته‌ شده‌ترین اثر دهخدا که در ۱۵ جلد به چاپ رسیده است.

۲۱) طنز دهخدا

.....(کامل نیست)

۲۲) دهخدا در بیان اندیشمندان

.....(کامل نیست)