نقش دین در رشد اقتصادی جوامع

رویكرد نخست این مقاله به بررسی این فرضیه می پردازد كه دین یا اعمال دینی وابسته به پیشرفت زندگی معاصر در جنبه های اقتصادی و سیاسی می باشد از این لحاظ مقاله به دنبال اثبات این موضوع است كه رویدادهای اقتصادی بر مواردی همچون اعتقادات دینی مردم و میزان مشاركت آنان در مراسم مذهبی تاثیرگذار است

رویكرد نخست این مقاله به بررسی این فرضیه می‌پردازد كه دین (یا اعمال دینی) وابسته به پیشرفت زندگی معاصر در جنبه‌های اقتصادی و سیاسی می‌باشد. از این لحاظ مقاله به دنبال اثبات این موضوع است كه رویدادهای اقتصادی بر مواردی همچون اعتقادات دینی مردم و میزان مشاركت آنان در مراسم مذهبی تاثیرگذار است. با در نظر گرفتن رویكردهای مفهومی یا نظری در مورد رابطه میان دین و اقتصاد سیاسی، دو جهت‌گیری علّی و معلولی وجود دارد كه تحلیل‌گران به آن می‌پردازند. این مقاله به جامعه‌شناسی دین پرداخته است. رویكرد نخست این مقاله به بررسی این فرضیه می‌پردازد كه دین (یا اعمال دینی) وابسته به پیشرفت زندگی معاصر در جنبه‌های اقتصادی و سیاسی می‌باشد. از این لحاظ مقاله به دنبال اثبات این موضوع است كه رویدادهای اقتصادی – سطوح و استانداردهای زندگی یا دخالت دولت در بازار – بر مواردی همچون اعتقادات دینی مردم و میزان مشاركت آنان در مراسم مذهبی تاثیرگذار است. رویكرد نظری دیگر در پی اثبات رابطه میان دین و زندگی اقتصادی و اجتماعی مردم از جنبه‌ای دیگر است. در این رویكرد دین به عنوان متغیری مستقل و تاثیرگذار بر پیامدهای اقتصادی، سیاسی و اجتماعی در نظر گرفته می‌شود. به عنوان مثال نظریهٔ مشهور ماكس وبر دربارهٔ سرمایه‌داری كه استدلال می‌كند مذهب‌گرایی بر عملكرد اقتصادی و احتمالاً بر نهادهای سیاسی تاثیر گذار است، در این حیطه قرار می‌گیرد.

فرضیه سكولاریسم (نادین مداری)

با توجه به رویكرد اول كه در آن دین عاملی وابسته به عوامل اقتصادی و اجتماعی است، دو نظریه مهم جامعه‌شناسی وجود دارد كه نشان می‌دهد دین چگونه با این عوامل در ارتباط می‌باشد. یكی از این نظریه‌ها «فرضیهٔ سكولاریسم» نامیده می‌شود. این فرضیه در واقع بخشی از فرضیهٔ «مدرنیسم» می‌باشد كه به بررسی این امر می‌پردازد كه چگونه اقتصاد كشورهای در حال توسعه به بسط توانایی‌های نهادین خود برای از بین بردن فقر و بهینه‌سازی بازار می‌پردازد. نظریه مدرنیسم بر این عقیده استوار است كه برخی خصوصیات و نهادهای اجتماعی به موازات رشد و شكوفایی اقتصادی، در یك راستای مشخص دستخوش تغییر و تحول می‌شوند. فرضیهٔ سكولاریسم این ایده را به مذهب تعمیم می‌دهد به این ترتیب كه به موازات رشد و شكوفایی اقتصادی، مردم بیشتر از مذهب دور می‌شوند. این غیرمذهبی‌شدن بر مبنای مشاركت‌های مذهبی (مثلاً رفتن به كلیسا) و یا برخی شاخص‌ها مثل اعتقادات مذهبی سنجیده می‌شود. نظریه سكولاریسم در میان نظریه‌پردازان بسیار مشهور است. این نظریه دربارهٔ آمریكا صدق نمی‌كند چرا كه مردم آمریكا پیشرفته و ثروتمند می‌باشند در حالیكه بسیارمذهبی نیز هستند. بنابراین آمریكا مصداق خوبی برای ایدهٔ سكولاریسم نمی‌باشد.

الگوی دین دولتی

دومین رویكرد مهم در جامعه‌شناسی دینی، «الگوی دین دولتی» نامیده می‌شود و نشان می‌دهد كه چگونه تعامل دولت با مذهب بر میزان انجام شعائر مذهبی و حتا گستره باورهای مذهبی مردم تأثیر می‌گذارد. بنابر این برخی اوقات دولت با كنترل سیستم اقتصادی باعث ارتقاء نوعی مذهب انحصاری شده و یا امكان وجود هر نوع مذهب دیگری را غیرممكن می‌سازد. طبق این نظریه، دولت با مجبور كردن مردم برای انجام وظائف شغلی خود، امكان مشاركت مردم در فعالیت‌های مذهبی را با مشكل مواجه می‌سازد. از سویی دیگر دولت ممكن است برای انجام فعالیت‌های مذهبی عاملی كمك كننده باشد. در هر دو صورت دولت بر میزان انجام فعالیت‌های رسمی مذهبی تأثیر مستقیم می‌گذارد. مثالی مهم برای چنین تأثیری، پایه‌گذاری مذاهب رسمی در كشورها می‌باشد. در بین صاحب‌نظران، دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد مبنی بر این كه آیا چنین الگویی مذهب‌گرایی را ارتقاء می‌دهد و یا باعث از بین رفتن آن می‌شود. دیدگاهی كه معتقد بر مذهب‌گریزی این نظریه است چنین استدلال می‌كند كه اگر در كشور مذهب رسمی وجود داشته باشد، باعث انحصار می‌شود و انحصار همواره ناكارآمد بوده است. مثلاً گفته می‌شود كه یك كلیسای انحصاری (مثل كلیسای كاتولیك در اكثر كشورهای كاتولیك و یا كلیسای آنگلیكان در انگلستان) كارآمد نبوده و برای پیروان آن هیچ جذابیتی ندارد. در نتیجه مردم كمتر به انجام اعمال مذهبی می‌پردازند. این مبحث حتا در كتاب «ثروت ملل» آدام اسمیت مطرح می‌شود، بنابر این ایده‌ای قدیمی است. از سوی دیگر، دین رسمی معمولاً از كمك‌های مالی دولت برخوردار می‌شود و دولت برای تأمین مخارج اماكن مذهبی و مستخدمین آنها هزینه‌ای را می‌پردازد. به این ترتیب می‌توان پیش بینی كرد كه این كمك مالی مشاركت مذهبی بیشتری را به دنبال خواهد داشت. بطور كلی، «الگوی دین دولتی» تاكید می‌كند كه شیوه تعامل دولت و مذهب بسیار بنیادین و اساسی است. مثال‌های بارز این رویكرد حكومت‌های كمونیستی، مثل اتحاد جماهیر شوروی و چین می‌باشد. اما بسیاری از كشورهای اروپای شرقی سخت كوشیدند تا این نوع مذهب رسمی را از بین ببرند و تا حدی موفق بودند. این نیز نوعی دیگر از تاثیرگذاری دولت بر فعالیت‌های مذهبی است.

تركیبی از رویكردهای مختلف

تحلیل تجربی ما از شاخص‌های مذهبی تركیبی از این دو را شامل می‌شود. این تحلیل به تركیب دیدگاه سكولاریسم و تاكید آن بر ضرورت وجود دین (و اینكه چطور دین تحت تأثیر پیشرفت‌های اقتصادی تغییر می‌كند) با ایده «الگوی دین دولتی» و تمركز آن بر تاسیس دین رسمی (و همینطور تاثیرپذیری دین از سیاست‌های دولت) می‌پردازد. نتایج بدست آمده تركیبی از این دو رویكرد می‌باشد، بدون اینكه عنوان شود كدام یك ارزش بیشتری دارد. با توجه به چگونگی تاثیر مذهب بر مسائل اجرایی اقتصاد، در این مقاله تاثیر مذهب بر روند رشد اقتصادی نشان داده شده است. این نظریه مبنای بخش مهمی از كار تحقیقی ما را تشكیل می‌دهد. طبق این نظریه مذهب با تأثیرگذاری بر برخی خصوصیت‌های شخصی افراد، بر اقتصاد یك كشور نیز تاثیر می‌گذارد. این خصوصیت‌ها در جای خود ممكن است بهره‌وری افراد را در زمینه‌های اقتصادی افزایش و یا كاهش دهد. وبر عقیده دارد اگر مذهب و خصوصیت‌های مذهبی انگیزه افراد را برای كاركردن و سوددهی افزایش دهد، عامل مهمی تلقی می‌شود. وجدان كاری، صداقت، اخلاقیات و دیگر ارزش‌های انسانی نیز ممكن است تاثیرگذار باشد. سایر عوامل موثر بر اقتصاد صرفه‌جویی، روابط با دیگران و غیره می‌باشد. خصوصیات فردی نه تنها نظام اقتصادی را تحت تاثیر قرار می‌دهند بلكه خود از اعتقادات و ارزش‌های مذهبی تاثیر می‌پذیرند. جنبه‌های دیگری از مذهب وجود دارد كه می‌تواند بر نظام اجرایی اقتصاد كشور تاثیر سوء بگذارد. به عنوان مثال، دین رسمی می‌تواند خود برخی فعالیت‌های اقتصادی را ممنوع كند و یا دولت را وادار به ممنوعیت بعضی فعالیت‌ها (مثل دادوستدهای اعتباری، بیمه‌ و یا قوانین مربوط به تجارت) نماید. تحقیق حاضر تجربی است. بنابراین كمی راجع به نوع اطلاعاتی كه در این تحقیق از آن استفاده شده، توضیح داده می شود. اول اینكه سعی شده دیدگاه‌ها از لحاظ كمی سنجیده شوند. در این تحقیق دو بعد اصلی مذهب‌گرایی مورد توجه بوده است. یك بعد میزان مشاركت در مذهب رسمی (مثل شركت در مراسم رسمی دینی و یا انجام انفرادی فرائض دینی) و بعد دیگر راجع به باورهای خاص مذهبی می‌باشد. در واقع سعی شده در راستای اثبات تاثیر مذهب بر پیامدهای اقتصادی، چگونگی بروز پیامدهای ناشی از برخی اعتقادات خاص را مورد بررسی قرار دهیم.

نمونه‌گیری و منابع

بمنظور استفاده از نمونه‌های جامع و كامل از شش نظرسنجی مهم بین‌المللی استفاده شده است. این نظرسنجی‌ها از سال‌های ۱۹۸۰ تا ۱۹۹۹ انجام شده‌اند. ما در تحقیق خود از آمار شركت در مراسم رسمی مذهبی و همینطور ماهیت برخی اعتقادات خاص دینی استفاده كرده‌ایم . اطلاعات استفاده شده در این تحقیق شامل باورهای مذهبی مثل اعتقاد به زندگی بعد از مرگ و یا اعتقاد به وجود جهنم و بهشت می‌باشند. برخی سوالات كلی مانند اعتقاد به وجود خداوند، و یا سوالاتی مانند این كه آیا شما خود را فردی مذهبی می‌دانید؟، نیز مد نظر بوده‌اند.

---