مزاحمت های مدرن

آسیب شناسی پیامک ها و تاثیر آن بر روابط اجتماعی افراد

سرویس پیام کوتاه یا پیامک اولین بار اوایل دهه ۹۰ میلادی در اروپا ابداع و بسرعت با استقبال عمومی مواجه شد. این فناوری از سال ۱۳۸۱ در کشور ما در دسترس کار برای تلفن همراه قرار گرفت و همزمان با گسترش استفاده از این وسیله ارتباطی سیار در میان همگان رواج یافت.

استقبال بی‌نظیر از فناوری پیام کوتاه که ارتباطی نوشتاری و سریع را در دسترس انبوه کاربران قرار می‌دهد، در کشور ما به گونه‌ای بود که موجب تولد پدیده‌ای جدید با عنوان پیامک بازی شد و کار به جایی رسید که در حال حاضر ارسال پیامک‌ها در ایران با میانگین بیش از ۲۰ میلیون پیام در روز از کشور خاستگاهش یعنی انگلستان پیشی گرفته است.

در این نوشتار به طور اجمالی به بررسی آسیب‌های این پدیده نوپا و معضلات تجربه شده آن در نخستین سال‌های حضورش در جامعه ایرانی پرداخته‌ایم.

از نظر کیفی، پس از طنز و جوک، پیامک‌های اروتیک یا قبیح بیشترین حجم پیامک‌های ارسالی را تشکیل می‌دهد و مسائل اجتماعی، سیاسی، تجاری، خرافی، حکمی، ادبی و ورزشی در رده‌های بعدی قرار می‌گیرند.

به محض تولد یک جوک یا متنی جالب و جذاب، پیامک آن بدون توجه به میزان قبیح بودن و بی‌هیچ فیلترینگی به گروه دوستان یا کاربران ارسال می‌شود و ناگفته پیداست حتی نوجوانان و کودکان از دریافت آن مصون نمی‌مانند.

شنیدن حرف‌هایی از کودکان که مناسب سنشان نیست و اظهارنظر طنازانه و نسنجیده آنان درباره همه مسائل و شوون زندگی فردی و اجتماعی تنها بخشی از پیامدهای منفی این ارسال‌های گسترده و بی‌بند و بار و موج‌های سهمگین پیامکی است.

در حقیقت کودکان و نوجوانان از طریق گوشی تلفن همراه به یک شبکه گسترده از اطلاعات فکاهی و غیرضروری دست یافته‌اند که هیچ حد و مرزی نمی‌شناسد، محدودیتی قائل نیست و در قبال تبعات انتشار خود مسوولیتی بر عهده نمی‌گیرد.

دستیابی به این اطلاعات پوچ و بی‌هدف که بی‌وقفه ارسال و دریافت می‌شود دنیای صادقانه کودکان را مخدوش می‌کند و بر پیچیدگی‌های ذهنی آنان در مواجهه با دنیای اطراف می‌افزاید.

دریافت پیامک‌های غیراخلاقی و وقیحانه که همه حوزه‌های زندگی فردی و اجتماعی و حتی مسائل حاشیه‌ای را به سخره می‌‌گیرد در کنار برخورداری از ارتباطاتی نظیر پیام تصویری و بلوتوث و اطلاعات گرافیکی، تصویری و ویدئویی شرایطی را رقم زده است که دیگر کمتر نوجوانی حاضر می‌شود گوشی تلفن همراهش را در اختیار دیگران بویژه والدین و آشنایان قرار دهد؛ البته ترس از بازبینی اطلاعات درونی گوشی همراه به دلیل احتمال شکسته شدن حریم‌های اخلاقی به سن خاصی اختصاص ندارد و متاسفانه بیشتر اقشار جامعه را در بر می‌گیرد.

در این حوزه دریافت پیامک‌های ناخواسته و اشتباهی نیز قابل ذکر است. بیشتر کاربران تلفن همراه در سال‌های اخیر حداقل یک یا چند جوک وقیحانه دریافت کرده‌اند که تعجب و تاسف آنها را برانگیخته است و بناچار با دیده اغماض بر این اشتباهات نگریسته‌اند.

دیگر این که پیامک‌ها از طریق حریم‌شکنی گسترده در حوزه‌های مختلف اجتماعی، سیاسی، اعتقادی و ... که برای مثال تا مرزهای اهانت به قومیت‌ها پیش می‌رود، اصول هویت ملی را به مخاطره می‌افکند و زمینه‌های جدایی و افتراق میان گروه‌ها و اقشار جامعه را فراهم می‌آورد.

● شبکه نامرئی ارتباطی و اطلاع‌رسانی‌

ارسال پیام‌های شخصی و خصوصی، کارکرد اولیه و اصلی پیامک است که به دلیل استقبال گسترده اجتماعی از آن کارکردهای پیام‌رسانی جمعی، ایجاد ارتباطات انسانی، سرگرمی و تفنن، تبلیغات و ارتباط رسانه‌ای نیز به این کارکرد اولیه اضافه شده‌اند، اما در ایران پیامک به یک روش سخن‌پراکنی تمام عیار تبدیل شده است.

در حقیقت سرویس پیام کوتاه یک رسانه سریع و گسترده است و در کوتاه‌ترین زمان ممکن اخبار را به اقصی نقاط کشور حتی مناطق دورافتاده و محروم منتقل می‌کند. بررسی‌ها نشان می‌دهد اخبار و رویدادهای اجتماعی از طریق لطیفه‌ها و متن‌های پیامکی سریع‌تر از هر رسانه‌ای منتقل و در سراسر کشور پخش می‌شود.

این کارکرد پیامک‌ها که در حقیقت یک شبکه نامرئی و غیررسمی ارتباطی و اطلاع‌رسانی محسوب می‌شود، مضراتی نیز به دنبال دارد. پخش شایعه مهم‌ترین این آسیب‌هاست که در سال‌‌های اخیر نمونه‌های عینی بسیاری می‌توان برای آن ذکر کرد.

شایعات اغلب به افزایش اضطراب و کاهش امنیت روانی جامعه منجر می‌شود و با توجه به حسیاست موضوع و محتوای اطلاعاتی که به نادرستی منعکس می‌‌کند کنش و واکنش‌های نامربوطی را به وجود می‌آورد که به سود هیچ‌کس نیست.

کاربران نیز از این کارکرد رسانه‌ای پیامک‌ها آگاهند و در صورت انعکاس یک خبر حساسیت‌برانگیز و تهییج‌کننده به محض دریافت، آن را برای گروه دوستان و دیگر آشنایان ارسال می‌کنند تا در این زنجیره رسانه‌ای سهمی ایفا کنند. دریافت پیامکی از این گونه به صورت مکرر به وسیله یک کاربر دلیلی بر صحت این مدعاست که از موج عمومی پیامک‌ها و اراده جمعی کاربران برای انتقال آنها حکایت می‌کند.

در حوزه سخن‌پراکنی دسترسی سریع و دائمی، فراگیری مخاطبان، خصوصی بودن و امنیت نسبی شبکه و فیلتر نشدن، پیامک را به رسانه‌ای دلخواه تبدیل کرده است.

● اعتیاد پیامکی‌

علاقه به پیامک بازی در جامعه ما تا حدی پیش رفته است که برخی افراد بویژه قشر جوان و نوجوان به داشتن جنون پیامک‌بازی معروفند. گذشت زمان و فروکش کردن تب ارتباط پیامکی نیز از این علاقه نکاسته است و یافتن افرادی که روزانه بیش از ۳۰۰ یا ۴۰۰ پیامک ارسال یا دریافت می‌کنند،‌ در میان دوستان و آشنایان کار دشواری نیست.

عده‌ای دیگر به ارسال پیامک در ساعات بیکاری شبانه و پیش از خواب معتادند؛ به طوری که گوشی تلفن همراه را با خود به رختخواب می‌برند و اعلام ساعات ۲۲ شب تا یک بامداد به عنوان پیک انتقال پیامکی اشاره‌ای به این موضوع است.

گذشته از آن، ارتباط پیامکی و ارسال جوک و متون طنز در جامعه ما یک سرگرمی شناخته شده و دم‌دستی است و بسیاری از افراد در سن‌های مختلف ساعات فراغت و بیکاری خود را به این کار اختصاص می‌دهند که به‌تنهایی یک آسیب جدی فرهنگی را گوشزد می‌کند؛ فرصتی که می‌تواند با مطالعه، تفریح، ورزش و تفرج سپری شود، در ثانیه‌ها و دقیقه‌های پوچ پیامک‌بازی تلف می‌شود و جز خستگی و خمودی سودی ندارند.

شادی‌هایی که پیامک‌ها می‌سازند، دیری نمی‌پاید و استقبال شدید از پیامک‌های رسیده و تقاضاهای مکرر برای دریافت متون طنز‌آمیز تازه‌تر دلیلی بر صحت این مدعاست.

● نارسایی در ارتباطات‌

زبان پیامک‌ها نوشتاری و مقطع است و افزایش ارتباطات فردی از این طریق به کاهش روابط چهره‌ به ‌چهره و زنده صوتی منجر می‌شود. ارتباطات ناقصی که درقالب متون خشک و بی‌روح جان می‌گیرد، مرز شوخی و جدی را درهم می‌آمیزد و مسیر اغراق‌آمیز و نادرستی را می‌پیماید که هرگز جایگزین مناسبی برای ارتباط کلامی و عاطفی میان گروه دوستان و آشنایان نیست و شناخت مجازی و غیرواقعی حاصل از ‌آن نمی‌تواند معیار خوبی برای آگاهی درباره طرفین رابطه باشد.

این ارتباط مجازی فرصت یادگیری آداب زندگی را به طور عملی و از طریق ارتباط موثر با اقشار مختلف اجتماعی از فرد سلب و او را در محیطی بسته و محدود محصور می‌کند. این آسیب در حوزه روانشناسی نسل‌ها بویژه نوجوان و نوپا قابل بحث و بررسی است و نتایجی نظیر شکاف نسل‌ها، نداشتن درک متقابل، ناتوانی در برقراری ارتباط سالم در میان جمع را در پی دارد.

در حقیقت پیامک‌ها ادبیات گفتاری و نوشتاری خاص و فرهنگ جدیدی را پدید می‌آورند و رواج می‌دهند که کاستی‌های آن بر کارکردهای مثبتش غلبه دارد.

● پاسخگویی به نیازهای مختلف‌

سرویس پیام‌کوتاه برای تسهیل ارتباطات شخصی و کاری ابداع و راه‌اندازی شده است و هنگامی که برای دستیابی به این هدف اولیه به کار رود وسیله‌ای مناسب محسوب می‌شود که مزایای آن در دنیای پرشتاب کنونی قابل انکار نیست.

کارکرد ثانویه این فناوری در ایران پیامک را به شبکه ارتباطی عمومی و رسانه‌ای تبدیل کرده است و طرفداران این نوع کارکرد مزایایی ‌نظیر همگرایی اجتماعی، تقویت مشارکت در اطلاع‌رسانی جمعی، سهولت انتشار اخبار، آزادی اظهار نظر، ایجاد دیدگاه‌های تازه و شخصی و قدرت انتقال آن به دیگران، نشر فکاهی و شادی در میان افراد و ... برایش قائل می‌شوند.

این عده که پرتعداد نیز هستند، کارکرد فعلی سرویس پیام کوتاه را مفید، ارزشمند و حتی قابل ستایش معرفی می‌کنند و بر ضرورت فراگیری آن تاکید دارند.

به نظر می‌رسد پاسخگویی به نیازهای اقشار جامعه و لایه‌های مختلف اجتماعی در حوزه‌های تفریح و سرگرمی، کسب خبر و اطلاعات و... کارکرد عمومی و زنجیره‌ای پیامک‌ها را به سادگی توجیه‌پذیر می‌کند، اما باید پرسید آیا شیوه ارتباط پیامکی با همه نقص‌ها و نارسایی‌ها روشی مناسب برای پاسخگویی به این نیازهاست؟ باید پذیرفت که کارکرد عمومی و رسانه‌ای پیامک‌ها یک شبکه ناقص و نامفهوم را ایجاد کرده است که عضویت در آن برای کاربران خواسته یا ناخواسته اجباری می‌شود.

علاوه بر آن پیام‌های شخصی و خصوصی اغلب با پیام‌های رسانه‌ای در هم می‌آمیزد و به این ترتیب کارکرد اصلی و اولیه پیامک‌ها نیز مخدوش و آزاردهنده جلوه می‌کند پاسخگویی کاذب و نادرست به نیازها تنها عیب این شبکه ارتباطی عمومی نیست. معایب دیگر را باید در ساختار و قابلیت‌های این رسانه غیررسمی جستجو کرد.

انتشار یک خبر که اغلب در لفافه‌ای از طنز و مطایبه پیچیده می‌شود، اگر چه با سرعت انجام می‌پذیرد، ولی باید در دقت و جامعیت آن تردید کرد. هر خبری در یک رسانه رسمی و نظام‌مند با توضیحاتی در پی ارائه می‌شود که آن را کامل و جامع می‌کند؛ اما در شبکه عمومی پیامک‌ها خبرها تیتروار منتقل می‌شوند و کسب توضیحات بیشتر درباره آنها امکانپذیر نیست حتی صحت خبر نیز قابل بررسی نیست.

یک یا چند نفر متنی را در قالب یک خبر اجتماعی، سیاسی، اقتصادی یا.... نگارش می‌کنند و سایرین فقط وظیفه دارند با اطمینان کامل و با هر مقدار ساده‌لوحی که لازم باشد آن را برای گروه دوستان و آشنایان بفرستند و خلاص.

پیامک‌هایی از این نوع که در مقاطعی به معضل‌آفرینی در حوزه‌های اجتماعی پرداخته‌اند نزد همگان شناخته شده هستند و نیازی به ذکر مثال نیست.

در این روش لحن اخبار نیز دگرگونه است و بیش از آن‌که به اصالت خبر و جنبه‌های اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی آن بپردازد، به کاربردهای طنزآمیز توجه دارد. بدتر آن‌که این رسانه به اصطلاح مردمی در حوزه اخبار بویژه در مسائلی که مورد توجه اقشار و گروه‌های اجتماعی است از تشویش‌آفرینی، تفرقه‌افکنی و تخریب ذهنیت افراد درباره موضوع خبر یا پدیدآورندگان واقعه یا تصمیم خاصی ابا ندارد و بسرعت جنبه‌های ویرانگرش را آشکار می‌کند.

پاسخگویی به نیازهای طنز و فکاهی نیز عملا از عهده این شبکه بر نمی‌آید. پیامک‌های طنزآمیز که اغلب با مسائل غیراخلاقی و انواع اهانت‌ها آمیخته است، نه تنها به افزایش شادی واقعی، پایدار و تاثیرگذار منجر نمی‌شود، بلکه گاهی نتیجه معکوس نیز در بر دارد و به تنش اجتماعی می‌انجامد.

امین رحیمی‌