حمام, رفیق گرمابه و گلستان ایرانیان

این روزها که تابستان گرم را پشت سر می گذاریم و اخبار دائم خبر از کاهش و افزایش دمای پایتخت و دیگر شهرهای کشور دارند, شاید هیچ چیز به اندازه حمام و دوش گرفتن های روزانه نمی تواند حرارت هوا را برای ساکنان شهر قابل تحمل کند

این روزها که تابستان گرم را پشت‌سر می‌گذاریم و اخبار دائم خبر از کاهش و افزایش دمای پایتخت و دیگر شهرهای کشور دارند، شاید هیچ چیز به اندازه حمام و دوش گرفتن‌های روزانه نمی‌تواند حرارت هوا را برای ساکنان شهر قابل تحمل کند.

تصور این که بعد از ساعت‌ها کار و تردد در گرمایی که گاه از ۴۰ درجه نیز فراتر رفته، به خانه‌ای قدم بگذاریم که فاقد حمام باشد، غیرممکن به نظر می‌رسد. در اصل برای ما که از وقتی چشم گشوده‌ایم حمام جزء لاینفک زندگی‌مان بوده، نه تنها در تابستان که همواره این محل شست و شو و نظافت، ضرورت خانه‌ها به حساب می‌آمده و تصوری از زندگی در خانه‌ای بدون حمام نداریم، اما پای صحبت قدیمی‌ها که بنشینیم، می‌بینیم سهولت دسترسی به حمام، نعمتی است که در گذشته وجود نداشته است.

پدربزرگ‌های ما در خانه‌هایی با سیستم لوله‌کشی آب گرم و سرد و اتاقی جداگانه به اسم «حمام» بزرگ نشده‌اند و هر وقت اراده کرده‌اند زیر دوش آب نرفته‌اند و بزرگ‌ترین مشکل​شان این نبوده که چرا امروز آب گرم قطع است! شست‌وشو در روزگار گذشته، نه در خانه که در محلی عمومی به نام «خزینه»، با آدابی خاص و در ازای پرداخت پول انجام می‌شده و گاه فاصله بین این حمام تا حمام بعدی، یک ماه زمان می‌برده است. برخلاف امروز که شست‌وشو‌ها کوتاه‌مدت و محدود است و ظرف یک ربع تا نیم ساعت می‌توان به نظافت پرداخت و از حمام خارج شد، خزینه‌ها اغلب ساعت‌های متمادی میزبان افراد بود و شست‌وشو از صبح اول وقت تا ظهر زمان می‌برده. هنوز هم در حمام‌های خانگی، آنها که قدیمی‌تر هستند و دوران جوانی را به این شکل گذرانده‌اند، با نظافت سریع و کوتاه میانه‌ای ندارند و حمام‌های طولانی‌مدتشان موجب حیرت و گاه حتی تمسخر نسل ماست که تصوری از گذشته نداریم.

خزینه‌ها بعد‌ها جای خود را به نوع دیگری از حمام‌های عمومی سپردند که به حمام‌های «نمره» معروف بودند و به جای حوضچه‌ای پر از آب، اتاقک‌هایی کنار هم داشتند که هر کس به طور خصوصی از آن استفاده می‌کرد و برخلاف خزینه، طبق اصول بهداشت ساخته شده بود. این حمام‌ها که همه ما به نسبت سن و سال، خاطره‌ای از آن در ذهن داریم و شاید حتی تجربه آن را داشته باشیم، رفته رفته با ورود حمام‌های خصوصی به خانه‌ها، بازار داغ خود را از دست دادند و هرچند که هنوز هم وجود دارند، اما اغلب بلااستفاده مانده و رو به فرسودگی گذاشته‌اند.

● حمام‌هایی به نام «خزینه»

می‌گویند که ۳۰۰۰ سال قبل در شهر‌های ایران حمام عمومی وجود داشته است که اولین حمام تاریخ به حساب می‌آید و احتمالا از سوی جمشید، پادشاه ایران ساخته شده و باستان‌شناسان معتقدند که حمام عمومی از عهد هخامنشی در ایران رایج بوده است. در مورد دوران پس از اسلام نیز آورده‌اند به دلیل اعتقاد به پاکیزگی برای انجام فرایض مذهبی، حمام‌های عمومی رایج بوده که معمولا در کنار مساجد ساخته می‌شده و به آن گرمابه می‌گفته‌اند. حمام گنجعلی خان، فین کاشان، مهدی قلی بیک در مشهد، حمام‌های متعدد اصفهان و سایر استان‌ها، نمونه‌هایی از حمام‌های آن دوران است که به یادگار مانده است. در تمام طول این سال‌ها حمام‌ها به شکل دسته​جمعی و عمومی انجام می‌شده است، اما خاطرات معاصران ما از عهد قاجار، یعنی عهدی که به زمان ما نزدیک‌تر است، نشان می‌دهد در آن زمان مردم خزینه‌ها را به عنوان محل نظافت می‌شناختند و حمام‌ها طولانی‌مدت و با فواصل طولانی و همراه با آداب خاص انجام می‌شد.

مردان قبل از طلوع آفتاب به نظافت می‌پرداختند و از ظهر به بعد حمام در اختیار زنان بود. آدابی که در خزینه‌ها رعایت می‌شد، شاید برای امروزی‌ها سخت و طاقت‌فرسا به نظر بیاید، اما برای مردمی که در آن دوره می‌زیستند، این آداب نادیده گرفتنی نبود و شاید به همین دلیل است که حمام‌های آن دوران، طولانی انجام می‌شده است. گفته شده در آن زمان، اظهار ادب به بزرگ‌ترها حتی در حمام نیز صورت می‌گرفت. هر کس وارد حمام می‌شد برای اظهار ادب به افراد بزرگ‌تر یک سطل آب از خزینه برمی‌داشت و با رعایت تقدم و تاخر بر سر تک‌تک آنها می‌ریخت. یا اگر تازه‌وارد آشنایان و بستگان بزرگ‌تر از خود را در حمام می‌دید، فورا برای اظهار ادب او را مشت و مال می‌داد و پشتش را صابون می‌زد.

افرادی که به قصد حمام وارد خزینه می‌شدند، در همان پله اول دو دست را زیر آب کرده، کمی از آب برداشته و به یکایک افراد حاضر از آن آب حمام تعارف می‌کرد. آورده‌اند در دو فصل آخر سال که هوا سرد بود و حمام رفتن دشوار، مردم یک بار اواخر پاییز به حمام می‌رفتند و یک بار هم شب عید.

این حمام‌ها معمولا چند متر از سطح کوچه و بازار پایین‌تر بود، زیرا دسترسی به آب قنات در آن سطح راحت‌تر بود و مانع انتقال گرما و حرارت حمام به بیرون می‌شد.

فضای این حمام‌ها یک فضای گنبدی‌شکل نیمه‌تاریک پر از بخار بود که روشنایی آن از نورگیر‌هایی که در آن ساخته بودند به دست می‌آمد. وسط این فضا حوض بزرگی بود و اطراف آن سکوهایی که به این حیاط «بینه» می‌گفتند. دور تا دور سکوهای رختکن، تیرهای بلند قرار داشت که گوی‌های شیشه‌ای رنگارنگ از آن آویخته بود و یک کاسه بزرگ سفالین محتوی آلو و آب‌آلو نیز روی چهارپایه نزدیک حوض قرار داشت. حمام‌ها نیز همچون بازار محل اجتماعات بوده و مراسم مهمی چون حنابندان، حمام عروسی، زایمان و... نیز در آن انجام می‌شده. استاد حمامی، جامه‌دار، مشت و مالچی و دلاک و پادو، افرادی بودند که خدمات خزینه را برعهده داشتند و از پیش از اذان تا غروب کار می‌کردند.

● نمره، جایگزین خزینه

با رفتن قاجار، حمام‌های نمره نیز جای حمام‌های خزینه‌دار قدیمی را گرفتند. این حمام‌ها که در دوران پهلوی شکل گرفت، شامل اتاقک‌های کوچک و کنار هم بود که هر یک دوش جداگانه داشت و افراد به​طور خصوصی در این اتاقک‌ها به شست‌وشو و نظافت می‌پرداختند. در این حمام‌ها از آداب و رسوم سخت و قدیمی حمام‌های گذشته خبری نبود. هر کس می‌آمد و به شست‌وشو می‌پرداخت و می‌رفت. حتی اگر آشنایان یکدیگر را می‌دیدند به احوالپرسی می‌پرداختند یا صبر می‌کردند تا با هم از حمام خارج شوند و آدابی که در گذشته با دیدن آشنایان در حمام لازم‌الاجرا بود، امروزه منسوخ شده است.

آن روزها مردم که تازه صاحب سیستم بهداشت شده بودند، به این باور صحیح رسیده بودند که خزینه و حمام چند نفر در یک آب، عامل انتقال انواع و اقسام بیماری‌هاست و حمام‌های نمره را بهداشتی می‌دانستند. در این حمام‌ها سبک قدیمی معماری حمام‌هایی که از گذشته به جا مانده بود از بین رفت و حمام‌ها، خصوصی و مجهز به دوش شد. هنوز هم این حمام‌ها وجود دارند و با این که رونق سابق را ندارند، هنوز هم می‌توان از آنها بخصوص در استان‌هایی که وجه سنتی خود را حفظ کرده‌اند، استفاده کرد.

● عاقبت حمام‌های قدیمی

در گذر همین روزها و تغییر حمام‌های قدیمی به نمره و گذر از سنت به سوی مدرنیته بود که مردم تصمیم گرفتند با بردن این اتاقک دارای دوش، به خانه‌های خود، حمام را در چند قدمی خود داشته باشند و زحمت رفتن تا حمام نمره، پرداخت پول و حمام‌هایی با فواصل طولانی را کم کنند. این بود که حمام‌های نمره نیز کم‌کم بازار داغ خود را از دست داد و حمام‌های خصوصی یکی پس از دیگری در خانه‌ها قد کشیدند. این کار ابتدا از سوی افراد ثروتمند انجام شد و پس از آن رفته رفته به دیگر اقشار جامعه نیز سرایت کرد.

حمام‌های قدیمی به جا مانده از روزگاران دور کم‌کم در حال تخریب هستند. حمام‌های قدیمی شیراز یکی پس از دیگری در حال تخریب و تغییر کاربری هستند. بسیاری از آنها تغییر کاربری داده و به چایخانه و قهوه‌خانه تبدیل شده‌اند. از حمام شیخ‌بهایی اصفهان چیز زیادی باقی نمانده و حمام کرسی اصفهان تخریب شده است. برخی از حمام‌ها، اما عاقبت بهتری داشته‌اند. حمام علی‌قلی‌آقا به موزه مردم‌شناسی تبدیل شده و حمام رهنان و جارچی و شازده نیز از نظر جذب گردشگر دارای ارزش هستند.

حمام گنجعلی‌خان در کرمان، در زمان شاه‌عباس صفوی ساخته شد. در رختکن این حمام، گوشه‌هایی تعبیه شده که محلی مناسب جهت گفت‌وگو، استراحت و حتی عبادت بود. این حمام اکنون به موزه مردم‌شناسی تبدیل شده است. حمام وکیل در کرمان که اولین بخش از مجموعه وکیل به حساب می‌آید و با تقلید از گنجعلی‌خان ساخته شده، این روزها به چایخانه سنتی تغییر کاربری داده است. حمام پهنه در سمنان، از سوی وزیر دربار تیموری ساخته شد و در زمان مظفرالدین شاه، بازسازی شد و اکنون نیز تبدیل به موزه مردم‌شناسی شده است. گرمابه صفا در قزوین نیز همچنان فعال است و یکی از جاذبه‌های گردشگری به‌شمار می‌آید.

● آدابی که تنها شوق تجربه آن باقیست

با این که این روزها حمام‌ها خصوصی شده، مردم زحمت طی مسیر و پرداخت پول را به خود نمی‌دهند و تصور حمام‌های دستجمعی چندان برای مردم این روزگار خوشایند و قابل قبول نیست، با این حال مردم هنوز هم نشستن در آب را دوست دارند و گاه اگر وقت داشته باشند و نیاز به سرعت که این روزها لازمه زندگی است فرصتی به افراد بدهد، بدشان نمی‌آید از یک حمام طولانی‌مدت لذت ببرند یا داخل وان حمام دراز بکشند، چشم‌ها را ببندند و گهگاه لیوانی شربت خنک بنوشند. این، نمایی کمرنگ از همان آدابی است که در روزگاری دور، اجداد ما آن را به شیوه‌ای سنتی و عمومی تجربه می‌کردند، آدابی که این روزها تنها شوق تجربه آن در معدود حمام‌های قدیمی که از آنها به عنوان جاذبه گردشگری یاد می‌کنند، بر جا مانده است.

فاطمه رمضانیان‌