توسعه برنامه های پزشكی الكترونیكی در جامعه اطلاعاتی

توجه به فناوری اطلاعات در دهه آخر قرن بیستم را مبتنی بر توسعه عملی زمینه های فناوری در آزمایشگاه های پژوهشی و تا حدودی دانشگاه های توسعه یافته دانسته اند

توجه به فناوری اطلاعات در دهه آخر قرن بیستم را مبتنی بر توسعه عملی زمینه‌های فناوری در آزمایشگاه‌های پژوهشی و تا حدودی دانشگاه‌های توسعه‌یافته دانسته‌اند، در حالی كه در آغاز هزاره جدید، فناوری اطلاعات به نحوی گسترده راهكارهای عملی خود را در زمینه‌های زندگی اجتماعی مانند دولت الكترونیكی، سلامت و بهداشت الكترونیكی، و آموزش الكترونیكی جستجو كرده و این امر به مرور ساختار حاكمیتی دولت‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد. دسترسی به اطلاعات مراقبت‌های پزشكی نیز، یك حق ابتدایی و اساسی عامه مردم است .

فراهم‌آوری امكانات و منابع انسانی كافی به همراه تجهیزات مناسب الكترونیكی در همه جا و بویژه نقاط دور دست و محروم،‌كاری دشوار و پرهزینه می‌باشد. با بهره‌جویی از فناوری مخابراتی و اطلاعاتی، افراد جامعه قادر خواهند بود از دسترسی یكسان به خدمات بهداشتی و پزشكی الكترونیكی به منظور حفظ سلامت خویش بهره‌مند شوند و فرایند مراقبت‌های بهداشتی و درمانی خود را به نحو مناسب‌تری اداره كنند. كاربرد اساسی دیگر این روند، كمك به پیشگیری و كنترل بیماری‌های واگیردار، راهنمایی منابع انسانی متخصص در درمان، و تسریع در فرایند ارائه خدمات بهداشتی و پزشكی است (المدرسی، ۱۳۸۲). بر این مبنا، بهره‌جویی از ساختار دولت الكترونیكی نیاز به برنامه‌های دقیق در حوزه نرم‌افزاری مانند تجارت الكترونیكی، آموزش الكترونیكی، و پزشكی الكترونیكی دارد. در این مقاله، به دیدگاه جهانی در خصوص پزشكی الكترونیكی پرداخته شده و سپس برنامه‌های مقدماتی این حوزه در كشور مورد بررسی قرار گرفته است.

۱) دیدگاه جهانی درباره بهداشت و پزشكی الكترونیكی

تأكید بر برنامه‌‌های پزشكی الكترونیكی در طول چند سال اخیر، به منزله دستاوردی از حوزه جامعه اطلاعاتی، به مرور از توفیق و كامروایی بیشتری برخوردار می‌گردد و فزونی می‌یابد. در این زمینه چند سند عمده، مورد ارزیابی ناظران مسائل اطلاعاتی است كه به طور طبیعی دیدگاه‌های مربوط به مدرك، سند، و منابع چاپی را در حوزه پزشكی، در دهه آتی دگرگون خواهد ساخت. نخستین سند عمده كه بر وظایف دولت الكترونیكی برای كشورهای آسیایی و اقیانوسیه تأكید ورزیده اعلامیه «توكیو در هزاره سوم» میلادی است كه اولویت‌های منطقه را در دوازده ماده تشریح نموده و به دولت الكترونیكی، بازرگانی الكترونیكی، آموزش و بهداشت الكترونیكی توجه دارد (شكرخواه، ۸۲). بی‌شك تأكید سازمان‌ها و اجلاسیه‌های منطقه‌ای بر حوزه‌های تخصصی برنامه‌های الكترونیكی، راهبردی اجرایی از سوی حاكمیت و دولت‌های عضو را در بردارد. در ابعاد بین‌المللی، پیش‌درآمد ساختار مزبور را «كوفی عنان» در سخنرانی افتتاحیه خویش در اجلاس جامعه اطلاعاتی به تاریخ نوامبر ۲۰۰۳ میلادی به این قرار تذكر ‌می‌دهد:ما در گذر از یك تحول تاریخی هستیم، تحول در شیوه زندگی، یادگیری، كار، ارتباطات، و فعالیت اقتصادی ... همه با توان فوق‌العاده فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی آشناییم: از تجارت گرفته تا درمان از راه دور، آموزش و پرورش گرفته تا حفظ محیط زیست.آینده صنعت فناوری اطلاعات در دست جهان توسعه‌یافته (كه بازارهای آن اشباع گردیده) نیست، بلكه آینده آن در دست میلیون‌ها نفری است كه در جهان درحال‌توسعه‌اند و هنوز دست انقلاب اطلاعاتی به آن‌ها نرسیده است.

بهداشت الكترونیكی، تحصیل الكترونیكی،‌ و دیگر كاربردهای فناوری اطلاعاتی و ارتباطی زمینه تازه‌ای برای رشد است (عنان، ۱۳۸۲).با این گفته‌ها می‌خواهیم بر نقش منابع و مأخذ اطلاعاتی در كشورهای در حال توسعه، به انضمام جایگاه صنعت فناوری اطلاعات در تحقق رفاه و سعادت بیشتر از طریق توسعه منابع علمی و روزآمدسازی آن‌ها تأكید كنیم. همین دیدگاه را در اندیشه‌های برخی از عالمان جهان در خصوص اهمیت نقش علم به طور كلی و بهداشت و پزشكی الكترونیكی به طور خاص، می‌توان دریافت. مثلاًً «لوچیانو مایانی» به منزله دبیركل «سرن»[۱] در سخنرانی افتتاحیه خویش در اجلاس «نقش علم در جامعه اطلاعاتی» به نحو گسترده‌ای از ظرفیت‌های فناوری اطلاعاتی در عرصه بهداشت عمومی و توسعه برنامه‌ریزی برای آن سخن رانده است. «مایانی» به جنبه‌های عامیانه و همگانی تصوری از فناوری اطلاعاتی و ارتباطی اندیشیده تا فواید آن به همراه مزیت‌های ارتباطی اشاره می‌كند. این مزایا مبتنی بر حوزه‌های متنوعی هستند، از جمله آموزش، بهداشت،‌ محیط زیست، توسعه اقتصادی، و فناوری‌‌های توان‌بخشی (مایانی، ۱۳۸۲). از دیدگاه وی فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی را می‌توان در عرصه‌هایی از بهداشت عمومی، در اولویت قرار داد. بر این مبنا، اطلاعات بهداشتی عنصری در برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری‌های مدیریتی تلقی می‌شود و در توان‌بخشی به جامعه در حال توسعه، كمك درخوری می‌نماید. این گونه نگرش‌های نو به مرور توجه دانشمندان علوم مختلف و از آن جمله حوزه اطلاع‌رسانی را برانگیخت؛ در «پیش‌نویس نهایی بیانیه اصول اجلاس عالی سران جهان درباره جامعه اطلاعاتی» در ۹ دسامبر ۲۰۰۳ میلادی، مواد ۲، ۲۵، و ۵۱ به زمینه‌های گسترش پزشكی الكترونیكی تخصیص یافت و به توانمندی‌های این حوزه اشارات چشمگیری داشت.

در ماده ۲ با عنوان «چالش پیش روی ما»، سخن از مهار توانمندی‌های فناوری اطلاعاتی و ارتباطی برای دستیابی به اهداف توسعه‌ای مندرج در «اعلامیه هزاره» می‌رود، كه مبتنی است بر از بین بردن فقر مطلق و گرسنگی، تأمین امكان تحصیلات ابتدایی برای همه جهانیان، تقویت برابری زن و مرد و قوت بخشیدن به زنان، كاستن از مرگ‌و‌میر كودكان، بهبود سلامت مادران، مبارزه با ایدز و ویروس اچ آی وی، مالاریا و دیگر بیماری‌ها، تضمین پایداری محیط زیست، و توسعه همكاری جهانی برای رسیدن به توسعه، به منظور دست یافتن به جهانی سرشار از صلح، عدالت، و رفاه. آنچه در چالش مزبور مشهود است توجه به دردها و آلام انسانی درجهان فقیر و كشورهای درحال‌توسعه می‌باشد، كه فناوری اطلاعاتی برای آن‌ها یك ابزار گران و فراتر از دسترس محسوب می‌گردد، و انطباق زمینه‌های مذكور با توسعه اطلاعاتی برای جهان در حال توسعه، بسیار دشوار تلقی می‌شود.

در ماده ۲۵ بر برابری و عدالت اطلاعاتی تأكید شده و این برابری را مبتنی بر تقویت و اشتراك دانش جهانی به‌منظور دستیابی به توسعه از طریق فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، بهداشتی، فرهنگی، آموزشی، و علمی می‌داند. راه دستیابی به این برابری استفاده از فناوری‌های كمكی تلقی گردیده، به قسمی كه در طرح جهانی و ساختار ارتباطی، طریق مناسبی را جلوه‌گر سازد.در نهایت ماده ۵۱ بر نقش دولت‌ها در اشاعه منابع اطلاعاتی تأكید می‌كند و متذكر می‌شود: استفاده از فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی باید در جهت ایجاد منافع در همه جنبه‌های زندگی روزمره باشد. كاربردهای فناوری اطلاعاتی و ارتباطی در عملیات و خدمات دولت، اطلاعات بهداشتی و درمانی، آموزش و پرورش، اشتغال، حفظ محیط‌‌زیست و مدیریت منابع طبیعی، ... دارای اهمیت بالقوه است(پیش‌نویس بیانیه...، ۱۳۸۲).از یك دیدگاه كلی می‌توان گفت كه آنچه از منظر جهانی در حوزه‌های اطلاعات بهداشتی و پزشكی مورد تأكید واقع شده بهره‌جویی از فناوری اطلاعاتی در تأمین دسترسی عامه به و مواد مزبور است. این اطلاعات باید در مسیرهای عمومی و همگانی، به منزله ابزار سلامتی و بهبود در شرایط زندگی مردم قرار گیرد تا به مرور در راه توسعه ملی واقع شود. «تیموتی اوانز» مشاور فناوری اطلاعات و ارتباطات سازمان بهداشت جهانی بر این اعتقاد است كه بحث بهداشت الكترونیكی، پاسخ به نیاز افرادی است كه به طیف وسیعی از برنامه‌های كاربردی نیاز دارند.

از جمله مهم‌ترین این تأثیرات، جمع‌آوری و مجتمع‌كردن برنامه‌های كاربردی در یك یا چند شبكه در سطح ملی (یا حتی در سطح جهانی) است. به این ترتیب یك شبكه، اطلاعات روزآمد بالینی‌ـ بهداشتی را در كوتاه‌ترین زمان ممكن در سراسر گیتی در دسترس قرار می‌دهد(اوانز، ۱۳۸۲).

۲) دیدگاه ملی درباره بهداشت و پزشكی الكترونیكی

نگرش ملی در زمینه بهداشت و پزشكی الكترونیكی در جامعه ایران بر مبنای آیین‌نامه هیئت وزیران و طرح «تكفا» در ۱۵ تیر ۱۳۸۲ به طور رسمی شكل گرفت. براساس این آیین‌نامه و تصمیم‌‌گیری هیئت وزیران مقرر شد كه مصوبات آن هیئت در جلسه مورخ ۹ تیر ۱۳۸۱ و بنا به پیشنهاد شماره ۵۳۱۸۸/۱۰۵ مورخ خرداد ماه ۱۳۸۱ سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی كشور، آیین‌نامه نحوه اجرای فعالیت‌های مشخص به منظور گسترش كاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات كشور را در ماده شماره ۳ این آیین‌نامه برنامه‌های هفت‌گانه‌ای همراه با پروژه مربوطه به عنوان اولویت‌های برنامه عملیاتی فناوری ارتباطات و اطلاعات كشور اعلام شد و در بند «ج» به حوزه طرح گسترش كاربرد فناوری ارتباطات در آموزش عالی و بهداشت، درمان و آموزش پزشكی اشاره شد و به منزله یكی از راهبردهای ملی به تصویب رسید.

بر این قرار دولت، سلامت و بهداشت الكترونیكی را در چارچوب یكی از مسائل اهم برای دستگاه‌های اجرایی مطرح ساخت. در این مصوبه، تعهدات دولت جمهوری اسلامی ایران در دو جنبه توسعه سخت‌افزاری و خلاقیت نرم‌افزاری تجلی یافته است. در این زمینه به راهكارهای علمی موجود در جامعه اطلاعاتی ایران در برنامه توسعه سوم و چهارم جمهوری اسلامی ایران اشاره می‌شود.

منابع

- (۱۳۸۲)، «برنامه‌های تكفا: نظام پزشكی كشور». تكفا. سال اول. شماره ۴ (اردیبهشت ۱۳۸۲)، ص ۱۶۲.

برنامه استراتژیك توسعه كاربری فناوری ارتباطات و اطلاعات بهداشتی (تكفاب). سایت تكفاب: وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكی. (WWW.Takfab.hbI.Ir) [بهمن ۱۳۸۲].

بشاش، محمود. «آنها در جستجوی چه هستند؟» در وب سایت خود را به یك مركز درآمد تبدیل كنید. كتاب الكترونیكی در سایت محمود بشاش (WWW.mahmoodb.com) [پاییز ۱۳۸۱].

پیش‌نویس بیانیه اصول اجلاس جهانی جامعه اطلاعاتی، نسخه ۱۵ آذر. سایت ایران و جامعه اطلاعاتی. (WWW.Iranwsis.org) آذر ۱۳۸۲.

تیمونی، اوانز. «بهداشت الكترونیكی وارد می‌شود». عصر ارتباط. شماره ۴۶ (۲۰ دی ۱۳۸۲)، ص ۹.

شكرخواه، یونس (بی‌تا). «بررسی تطبیقی محتوای اعلامیه‌های كنفرانس منطقه‌ای: تدارك اجلاس جهانی جامعه اطلاعاتی». سایت ایران و جامعه اطلاعاتی (WWW.Iranwsis.org) [آذر ۱۳۸۲].

‌عنان كوفی (بی‌تا). «سخنرانی كوفی عنان، دبیركل سازمان ملل متحد، در اجلاس عالی سران جهان درباره جامعه اطلاعاتی». سایت ایران و جامعه اطلاعاتی. (WWW.Iranwsis.org) [آذر ۱۳۸۲].

لوچیانومایانی (بی‌تا). «سخنرانی لوچیانومایانی، دبیركل CERN در مراسم اختتامیه اجلاس نقش علم در جامعه اطلاعاتی. سایت ایران و جامعه اطلاعاتی. (WWW.Iranwsis.org) [آذر ۱۳۸۲].

المدرسی، محمدتقی (۱۳۸۲) «ICT فناوری بیطرف و جامعه مبتنی بر اطلاعات» ماهنامه تجارت الكترونیك و رایانه. شماره ۸ (آذر، ص ۱۸.«موافقت‌نامه‌های اخیر دستگاه‌های اجرایی درخصوص پروژه‌های برنامه‌های تكفا». تكفا. سال اول. شماره ۴ (اردیبهشت ۱۳۸۲)، ص ۱۵۶.

پی‌نوشت‌ها

۱. CERN

۲. GIS (Geographic Information System)

۳. HICT (Health Information & Communication Technology)

احمد شعبانی

استادیار گروه كتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه اصفهان

---