پروین اعتصامی

پروین اعتصامی و شعر او هر دو ماندنی هستند, و با گذشت سالیان دراز, اصالت و صداقت كلام پروین و اندیشه شاعرانه اش را می توان دریافت, اندیشه هایش نو و متضمن نكات بلند اجتماعی, اخلاقی و انتقادی است

شعر از نهاد شاعر و از قلب و روح او سرچشمه دارد، و تنها شاعر است كه می تواند اندیشه و احساس خود را آن گونه كه درمی یابد و لمس می كند، به زبان آورد. بسراید و دیگران را تحت تأثیر سروده های خود قرار دهد. پروین اعتصامی و شعر او هر دو ماندنی هستند، و با گذشت سالیان دراز، اصالت و صداقت كلام پروین و اندیشه شاعرانه اش را می توان دریافت، اندیشه هایش نو و متضمن نكات بلند اجتماعی، اخلاقی و انتقادی است.

وی تلخی های زندگی را بهتر از هركس درك كرده است و با مهارتی خاص به خواننده نشان می دهد كه درك او نسبت به مفاهیم تعاون و بینش اجتماعی و اندرزهای مردمی او تا چه اندازه می تواند در پیشرفت اجتماع مؤثر واقع شود.

پروین اعتصامی زنی كه مردانه به مبارزه با زشتی ها پرداخت، فرزند یوسف اعتصامی آشتیانی است. پدرش معروف به اعتصام الملك بود، سال ولادتش ۱۲۸۵ش. و در تبریز به دنیا آمد.

شعر پروین شیرین و دوست داشتنی است، لبریز از موعظه و پند، به عرفان و اخلاق آمیخته است، شاعری است كه تصویرش را در شعرش می توان دید.

دانی كه را سزد صفت پاكی

آن كو وجود پاك نیالاید

در تنگنای پست تن مسكین

جان بلند خویش نفرساید

دزدند خودپرستی و خودكامی

با این دو فرقه راه نپیماید

تا خلق ازو رسند به آسایش

هرگز به عمر خویش نیاساید

آن روز كآسمانش برافرازد

از توسن غرور به زیر آید

تا دیگران گرسنه و مسكین اند

بر مال و جاه خویش نیفزاید

در محضری كه مفتی و حاكم شد

زر بیند و خلاف نفرماید

تا بر برهنه جامه نپوشاند

از بهر خویش بام نیفزاید

تا كودكی یتیم همی بیند

اندام طفل خویش نیاراید

مردم بدین صفات اگر یابی

گر نام او فرشته نهی ، شاید

وی انسانی را سزاوار انسان بودن می داند كه روح و جان خود را از هرگونه آلایش و پلیدی بزداید و برای تقویت ذهن خلاق خویش كوشا باشد، و چون طبیبی همان گونه كه درد رامی جوید، درمان را نیز بگوید، تجویز كند كه راه سلامت، ایجاد حس تعاون و همكاری و اتحاد و یگانگی در میان افراد است. می گوید: اگر حق به حق دار برسد، نه به پولدار. اگر رشوه و رشوه خواری از میان مردم اجتماع ریشه كن شود، اگر بیچارگان و درماندگان و مستمندان در شكنجه و عذاب نباشند، جهان ما چون بهشت موعودی خواهد بود كه در آرزویش هستیم. شعرش به قول خود او آئینه كردار است:

شعر من آئینه كردار تست

ناید از آئینه به جز حرف راست

همه را به راستی و پاكی و گریز از هوی و هوس دعوت می كند و از آنجایی كه مبادا كسی از نصیحتش برنجد و چهره درهم كشد زیركانه می گوید:

گر پند تلخ می دهمت ترش رو مباش

تلخی به یاد آر كه خاصیت دواست

اگر از كودكان یتیم حرف می زند، گویی خود در جمعی از یتیمان و درماندگان قرار دارد، آنگاه می اندیشد آنان كه ثروت و مقامی دارند و از دیگر جلوه های خوب زندگی چشم فرو بسته اند، بانی این تلخی و مصیبت اند:

به سر خاك پدر دختركی

صورت و سینه به ناخن می خست

كه نه پیوند و نه مادر دارم

كاش روحم به پدر می پیوست

گریه ام بهر پدر نیست كه او

مرد و از رنج تهیدستی رست

تا آنجا كه می گوید:

پدرم مرد ز بی داروئی

و ندرین كوی سه داروگر هست

دل مسكینم ازین غم بگذاخت

كه طبیبش به بالین ننشست

سوی همسایه پی نان رفتم

تا مرا دید در خانه ببست

همه دیدند كه افتاده ز پای

لیك روزی نگرفتندش دست

پروین مثل هر شاعر راستین و اجتماعی دیگر می كوشد، ریشه های نارضایی را بیابد و آنها را درمان كند. بسیاری معتقدند كه پروین فقط درد را می گوید و به درمان نمی پردازد و به ویژه برخی جوانان در این اندیشه اند كه او شاعر خوبی بود، اما بیان درد بدون تجویز دارو چه فایده دارد؟ حقیقت این است كه اولا بیان درد، آدمی را به خوداندیشی وامی دارد و به این فكر خواهد افتاد كه باید داروی مناسب دردش یابد و به كار گیرد تا از بیماری ای كه بدان مبتلاست رهایی یابد، در ثانی با نگاهی به اشعار پروین و گفتارهایش اگر ژرف بینانه باشد، این نتیجه حاصل می شود كه وی در موارد متعدد ضمن شرح مشكلات، چاره را نیز گفته و دیگران را به چاره گری واداشته است.

پروین در سروده های خویش توجه زیادی به وضع زنان و كودكان بی نوای ایرانی نموده، پیرزنان و پیرمردان فقیر و بیچاره كه دیگر توانایی كار ندارند و نیاز به دیگران دارند، كودكان یتیمی كه نه تنها از سرپرستی و غمگساری، بلكه از لقمه نانی محرومند، با غم و اندوه فراوانی در مقابل دیدگان خوانندگان عبور می كنند.

نكته اجتماعی دیگری كه در دیوان اشعار پروین به چشم می خورد توجه به هسته مركزی خانواده ها با هسته مركزی اجتماعی، یعنی زنان نیكوسیرت است، چون زن مربی نسل آینده است، به همین دلیل از دوران كودكی مدافع آتشین موقعیت و فرهنگ برای زنان بود. وی كه خود مظهر كمال و اخلاق و فضل و دانش بود، بزرگی و عزت و فضیلت زن را به علم و تقوی و پرهیزگاری می دانست، نه به گوشواره و طوق و جامه های زربفت.

اما دریغ كه این شاعر زنده دل در هنگام باروری ذوق و شكوفایی استعدادش چون گل پژمرد و به بستر مرگ افتاد و زنجیری خاك شد (شب شنبه ۱۶ فروردین ۱۳۲۰ش نیمه شب درتهران).

فاطمه راه انجامیان