پپسی و کوکا با طعم ایرانی

نوشابه سازی در ایران

تاریخ نوشابه‌سازی در ایران را همه می‌دانند و هیچ کس نمی‌داند. می‌دانند از این بابت که نوشته‌های زیادی در این باره نوشته شده و در دسترس است و نمی‌دانند از این جهت که بسیاری از این نوشته‌های رونوشتی از یکدیگرند بدون عمق مناسب؛ آنقدر سطحی بی‌عمق که آغاز مطلب در ابهام است.

می‌گویند که نوشابه‌سازی را میرزای تونی به ایران آورده است. او کیست؟ کسی نمی‌داند. آرشیو ملی ایران، مشروح مذاکرات مجلس و آرشیو مجلس هیچ سرنخی از این فرد به دست نمی‌دهد. آن که معروف است فاضل تونی است که شأنش اجل از نوشابه‌سازی است. با این حال گفته شده که او بعدها ورشکسته شده است. این ورشکستگی ذهن را به سمت کارخانه نوشابه‌سازی آلپاین می‌برد.

بعد از تونی، فردی به نام میرهاشم آرین در تبریز، کارخانه ورشکسته ‌شده آلپاین را خرید و سال ۱۳۴۱ با سرمایه برادران ساهاکیان، از سرمایه‌داران معروف تبریزی، قراردادی برای تولید نوشابه با کمپانی کوکاکولا منعقد کرد. به این ترتیب با آغاز به کار این کارخانه که در بلوار دانشگاه تبریز واقع بود، زمینه برای اشتغال تعداد زیادی فراهم شد. این کارخانه بزرگ‌ترین کارخانه تولید نوشابه غیرالکلی در تبریز بود و با شبکه منظم توزیع در سطح منطقه، یعنی در استان‌های آذربایجان شرقی و غربی، حتی قسمتی از غرب کشور توزیع می‌شد.

اما این نخستین نوشابه‌سازی موفق ایرانی نبود چرا که هشت سال قبل‌تر، شرکت زمزم تولید نوشابه خود را آغاز کرده بود. موسس شرکت حبیب ثابت بود. ابتدا تحت لیسانس پپسی‌کولای بین‌المللی تولید خود را آغاز کرد، اما آن طور که در سایت شرکت زمزم نوشته شده است: «به دلیل عدم تطبیق ذائقه مردم با این نوشابه موفقیتی به‌دست نیاورد که این امر سبب توزیع مجانی نوشابه همراه با جایزه گردید.» با این حال نویسنده‌ای معتقد است که اگرچه موسسان کارخانه‌های نوشابه‌سازی امید چندانی به بازگشت سرمایه‌شان در کوتاه مدت نداشتند، جامعه در حال تحول دهه ۵۰ بخوبی پذیرای بطری‌های این شرکت و شرکت ساسان شد که یک سال بعد از زمزم تاسیس شد.

موسس ساسان مشخص نیست. آنچه معلوم است این که این شرکت دو برند «کانادا درای» و «سوپر کولا» را تولید می‌کرد. ساسان به اندازه‌ای موفق ظاهر شد که سال ۱۳۵۴ وارد بورس اوراق بهادار تهران شد. برخی می‌گویند موفقیت ساسان به دلیل عرضه نوشابه‌های زرد(نارنجی) بوده که مشتریان زیادی داشته است. ساسان به حدی کار خود را گسترش داد که شرکتی با عنوان شیشه و گاز شوگا تاسیس کرد که کارویژه آن تولید شیشه‌های مصرفی ساسان بود.

تاریخ نوشابه‌سازی در ایران، یک سر هم در مشهد دارد؛ جایی که مرحوم حاج یزدی شرکت نیسان شرق یا همان خوشگوار را تاسیس کرد. خوشگوار از ابتدا با کوکاکولا قرارداد همکاری بست.

اما شرایط نوشابه‌ساز‌ها بعد از انقلاب، کاملا متفاوت شد. کوکاکولای تبریز که توانسته بود از موج اول مصادره‌ها سالم بیرون بیاید و حتی سال ۱۳۵۸ کارخانه دومی در تبریز بنا کند، نهایتا سال ۵۹ ملی و مصادره شد. زمزم هم مصادره شد و به عنوان یک شرکت مادرتخصصی زیرنظر بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی فعالیت می‌کند. دیدن خط تولید این شرکت از پشت شیشه‌های مشرف به خیابان آزادی، هنوز هم برای برخی عابران و رهگذران جالب توجه است. شرکت زمزم در حال حاضر ۱۶ کارخانه در سراسر ایران دارد. زمزم در سایت خود، درباره فعالیتش بعد از انقلاب به ماجرای قطع وابستگی به پپسی و کوکاکولا اشاره کرده و نوشته است: «سال ۱۳۵۹ اقدام به ایجاد واحد تحقیق و توسعه نمود که آزمایشگاه این واحد اردیبهشت ۱۳۶۰ شروع به فعالیت کرد. این آزمایشگاه تلاش شبانه روزی خود را روی فرموله کردن و تهیه اسانس‌ها و مواد لازم جهت عصاره‌سازی متمرکز نمود و شهریور۱۳۶۰ موفق به فرموله کردن عصاره پپسی و متعاقب آن عصاره پرتقالی گردید. شرکت زمزم جهت رهایی از وابستگی خارجی در زمینه مواد اولیه نیز اقداماتی را آغاز کرد که اولین قدم در این زمینه تغییر شیشه‌های نوشابه با آرم پپسی بود که بتدریج با قالب جدید با آرم زمزم به بازار عرضه شد. همزمان، زمزم منابع تهیه عصاره خود را نیز تعویض نمود و خود را از قرارداد استعماری هر عصاره به مبلغ ۳۰۰ دلار پپسی کولا رها و در عوض عصاره‌هایی با قیمت بسیار ارزان‌تر تهیه کرد.»

ساسان ماجرای جالب‌تری دارد با مصادره این شرکت بعد از انقلاب اسلامی، مدیریت آن به حوزه علمیه خواهران یا جامعه الزهرا (س) واگذار شد. کار این شرکت تا مدتی روبه‌راه بود به طوری که کارخانه جدیدی در قزوین، در سال ۱۳۷۴ تاسیس کرد. اما زیانده شدن شرکت در سال‌های اخیر و اخراج آن از بورس، زمینه خصوصی‌سازی ساسان را به وجود آورد که البته برخی معتقد بودند این خصوصی‌سازی به دردهای این شرکت افزود، چرا که بحران‌های کارگری زیادی برای آن به وجود آورد. با این حال ساسان در سه سال اخیر باز هم به تولید بازگشته است و در حال حاضر برندهای پپسی، پارسی‌کولا، شادنوش و پارسی را تولید می‌کند.

اما خوشگوار را باید خوشبخت‌ترین نوشابه‌سازی بعد از انقلاب دانست، چرا که فراز و نشیب کمی در دوران حیات خود داشته و امروز هم فردی از خاندان یزدی بر این شرکت مدیریت می‌کند. خوشگوار که پیش از انقلاب با کوکاکولا قرارداد همکاری داشت، بعد از انقلاب هم این همکاری را ادامه داد تا این‌که سال ۱۳۶۳ ورود عصاره این نوشابه به ایران ممنوع شد. در این زمان خوشگوار به سمت استفاده از فرمول ایرانی ساخت نوشابه رفت. فرمول ساخت دکتر فرخ سرمد که بعدها در قالب شرکت صنایع غذایی ایران درآمد و در شهر نوشهر به تولید عصاره نوشابه پرداخت.

البته این پایان ماجراهای تاریخی نوشابه‌سازی در ایران نبود. شرکت نوشاب سال ۱۳۷۰، با خرید کارخانه شمس تهران تصمیم به تولید کوکاکولا در ایران گرفت. شرکت کوکاکولا نیز با امضای قراردادی به مبلغ ۱۵ میلیون دلار ۲۷ درصد سهام شرکت را در اختیار گرفت و همکاری برای تولید کوکاکولا آغاز شد. به این ترتیب کوکاکولا اولین شرکت خارجی لقب گرفت که بعد از انقلاب در ایران سرمایه‌گذاری می‌کرد. با امضای قرارداد، حدود ۴۰ میلیون بطری با آرم کوکاکولا تهیه و تولید نوشابه نیز سال ۱۳۷۳ آغاز شد، اما یک سال بعد با وضع تحریم‌های آمریکا، همکاری کوکاکولا با ایران متوقف و شرکت نوشاب از دریافت فرمول تولید کوکاکولا محروم شد. این تنها بدشانسی نوشاب نبود؛ چرا که شرکت خوشگوار هم توانسته بود عصاره‌های نوشابه را وارد ایران و نوشابه‌های کوکاکولای خود را حتی زودتر از نوشاب وارد بازار کند. این‌گونه بود که نوشاب، نتوانست سهم زیادی از بازار را نصیب خود کند.

تاریخ نوشابه‌سازی در ایران معجونی است از سرمایه‌داری دوران پهلوی و دولتی‌سازی بعد از انقلاب و همچنین همکاری شرکت‌های بزرگ آمریکایی تولید نوشابه با شرکت‌های ایرانی تولیدگر. با این سابقه جذاب هنوز باید غصه خورد که چرا کاری برای مستندسازی آن انجام نشده است و چرا هنوز نمی‌دانیم میرزای تونی کیست که طعم نوشابه را به ایرانیان چشانده است.