تیراژ بالا دلیل پرمخاطب بودن نیست

نگاهی به مشکلات تولید و عرضه کتاب های دینی در حوزه ادبیات کودک و نوجوان

هر سال کتاب‌های بسیاری در حوزه ادبیات کودک و نوجوان منتشر می‌شوند که در آنها مذهب موضوع اصلی داستان قرار گرفته است.

امّا حجم بالای کتاب‌های داستانی منتشر شده در این حوزه نشان دهنده استقبال کودکان و نوجوانان از این کتاب‌ها نیست. چون بخشی از کتاب‌های منتشر شده در حوزه ادبیات مذهبی، تنها برای پرکردن قفسه کتابخانه‌های مدارس مفید هستند.

این نکته‌ای است که هر سال در ایام محرم و رمضان یا در جریان داوری کتاب سال از سوی داوران کتاب‌های کودکان و نوجوانان مطرح می‌شود باید راه چاره‌ای برای پالایش کتاب‌های مذهبی کودکان ونوجوانان وبهبودکیفیت آنها پیدا کرد؛ درغیر این صورت اغلب کتاب‌های منتشر شده در این حوزه، نمی‌توانند ذهن بچه‌ها را با حقیقت وقایع مذهبی درگیر کرده و تاثیری در شناخت آنها از مذهب داشته باشند. از طرفی بیشتر کتاب‌های مذهبی از سوی ناشران، موسسات و وزارتخانه‌ها، به نویسنده سفارش داده شده و توسط همین مراکز در اختیار مدارس قرار می‌گیرد.

بنابراین تیراژ بالای این کتاب‌ها را نمی‌توان دلیل پرمخاطب بودن آنها دانست. در این گزارش نظر چند نویسنده و کارشناس ادبیات کودک ونوجوان که گاه در جریان داوری کتاب‌های مذهبی کودکان ونوجوانان بوده‌اند، آمده است.

▪ محمود حکیمی:

تعدادی از نویسندگان کودک و نوجوان داستان‌هایی نوشته‌اند که پر از اغلاط تاریخی بوده است

محمود حکیمی،نویسندگان ادبیات دینی ویژه کودک و نوجوان را به دو دسته تقسیم کرده و می‌گوید: «عده‌ای از نویسندگان کودک و نوجوان که درباره دین و مذهب برای بچه‌ها نوشته‌اند؛ با روانشناسی کودک آشنا بوده و واژگان پایه را می‌شناخته‌اند و به همین دلیل داستان‌های خوبی درباره مذهب ارائه داده‌اند اما تعدادی از نویسندگان کودک و نوجوان نیز کتاب‌ها و داستان‌هایی نوشته‌اند که پر از اغلاط تاریخی بوده و حتی با خرافه آمیخته است.»

این نویسنده کودک و نوجوان ویژگی‌های داستان‌های دینی را این‌گونه بیان می‌کند: «نویسنده داستان‌های دینی کودکان و نوجوانان باید واژگان ساده یعنی واژگانی که در کتاب‌های درسی بچه‌ها آمده است را بشناسد و آنها را در جای درست به‌کار گیرد اما در برخی از کتاب‌های مذهبی این گروه سنی می‌بینیم که از واژگان دشوار استفاده شده و حتی نویسنده به معنای آنها اشاره نکرده است.»

نویسنده کتاب «نهضت حسینی» در ادامه می‌افزاید: «نویسنده‌ای که می‌خواهد درباره زندگانی پیامبران و امامان بنویسد و آنها را به‌عنوان الگو معرفی کند، باید از تاریخ انبیا و اسلام آگاهی کامل داشته باشد. متاسفانه برخی از نویسندگان کودک ونوجوان تنها با دیدن یک حدیث، داستان و وقایع تاریخی، به ساده‌نویسی آن پرداخته و نوشته‌اش را به‌عنوان کتاب مذهبی کودک و نوجوان منتشر می‌کند. در حالی که این نوشته ضعف‌هایی دارد چون نویسنده نتوانسته با استفاده از شگردهای داستانی بین داستان و مخاطب کودک و نوجوان ارتباط برقرار کند.»

▪ محمدعلی رفیعی:

یکی از مشکلات و کاستی‌های اغلب کتاب‌های مذهبی تصویرگری آنهاست

این منتقد ادبیات کودکان و نوجوانان یکی از مشکلات و کاستی‌های اغلب کتاب‌های مذهبی را تصویرگری آنها دانسته و می‌گوید: «اگر قرار باشد که تصویرگری دینی را ابزار یا پلکانی برای نزدیک سازی مخاطب به مفاهیم، آموزه‌ها و حقایق دینی بدانیم، باید به جرات بگوییم که تاکنون تصویرگری اغلب کتاب‌های مذهبی بچه‌ها، نقشی معکوس داشته است.

برای نمونه تصاویر این کتاب‌ها از شخصیت‌های مقدس مذهبی یا مومنان و فرشتگان، موجوداتی با چهره‌هایی نازیبا و ناخوشایند، به دور از فرزانگی، حکمت، اندیشمندی و دانش ورزی است. از طرفی این چهره‌ها یا بی‌روحند یا تقابی بر صورت دارند و به همین دلیل هیچ حس مذهبی یا الهی یا نزدیک به زیبایی‌های معنوی را به مخاطب القا نمی‌کند.»

وی درباره تصویر چهره معصومین در کتاب‌های مذهبی کودکان و نوجوانان می‌افزاید: «شکل دست‌ها و اندام قدیسان در اغلب کتاب‌های بچه‌ها بسیار نازیباست و به تصاویر کتاب‌های مربوط به چهره‌شناسی که درباره افراد برجسته آمده، هیچ شباهتی ندارد. حتی برخی از این تصاویر موهن هستند چون تصویرگر با مطالعه و کسب اطلاعات موثق دینی به تصویرگری این کتاب‌ها نپرداخته است.به طوری که حتی گاه از پژوهش‌های لازم و حداقلی که یک تصویرگر، چهره‌نگار و پیکرساز باید بداند نیز بی‌بهره است.»

این منتقد درباره ویژگی‌های یک تصویر گر دینی، می‌گوید: «یک هنرمند تصویرگر باید در نژادشناسی، تبارشناسی، چهره‌شناسی و اندام‌شناسی و موضوعات مورد تصویرگری خود، پژوهش‌هایی انجام دهد تا بتواند تا حدودی تصوری از اندام و چهره معصومان پیدا کند.»

رفیعی تصویرسازی معصومان با نقاب یا بدون صورت را نادرست دانسته و می‌گوید: «آنگونه که از برخی کتابداران، مربیان و اولیا شنیده‌ام، مخاطب، به‌ویژه مخاطب کودک، از پدرو مادر یا مربی می‌پرسد که مگر امامان یا پیامبران، صورت نداشته‌اند؟ یا چرا آنها صورتشان را می‌پوشاندند یا چرا این شکلی بوده‌اند و... بنابراین این آثار به جای آنکه مخاطب محور باشند و بر اساس ذهنیت و تلقی مخاطب از پژوهش‌های روانشناختی پدید آمده باشند؛ هنرمند محورند.»

وی در مورد علاقه تصویرگران به خالق آثار هنری به جای خلق آثاری در ارتباط با اثر، می‌گوید: «تصویرگر با خلق این آثار می‌خواهد رهایی هنرمندانه‌اش را از قید و بندهای به زعم او کلیشه‌ای، گستره تخیل یا آوانگاردیسم خود را به نمایش بگذارد و شاید جایزه‌ای داخلی یا خارجی کسب کند.»

وی مذهبی نبودن تصویرگر، تلقی نادرست از مذهب و ضعف مطالعه را یکی از دلایل ضعف تصویرگری کتاب‌های مذهبی کودکان ونوجوانان دانسته و می‌افزاید: «شهود باطنی و درونی تصویرگران نسبت به مذهب وآموزه‌ها و مفاهیم مذهبی، زیبا و واقعی نیست. همین عدم زیبایی و دوری از واقعیت در آثار تصویرگران به صورت‌های مختلف نمود یافته است.»

رفیعی ویژگی‌های یک تصویرگر کتاب‌های مذهبی را اینگونه بیان می‌کند: «تصویرگر کتاب‌های مذهبی باید علاوه بر مذهبی بودن، در زمینه تصویرگرسازی مذهبی که موضوع کارش است نیزتخصص داشته باشد. البته گاه نبود این آگاهی‌های ضروری یا درست که باید از راه متن یا مولف با ناشر به تصویرگر منتقل شود نیز، به پایین ماندن سطح دانش تصویرگر کتاب‌های مذهبی دامن می‌زند.»

وی همچنین معتقد است: «عدم تناسب «صورت» و «معنا» یا اعتقادنداشتن تصویرگر به این اصل اساسی و شاید بدیهی مشکل اصلی تصویرگری کتاب‌های مذهبی کودکان ونوجوانان است که موجب عدم درک معنا و مفهوم مذهب و داستان مذهبی از سوی کودک می‌شود.»

▪ سیدعلی کاشفی‌خوانساری:

نوشتن از دین بسیار سخت است

سیدعلی کاشفی‌خوانساری نوشتن در حوزه ادبیات دینی را بسیار دشوار دانسته و می‌گوید: «در این وادی بحث دیدن مطرح است نه شنیدن. یعنی تا زمانی که کسی از عمق وجود با حقیقت دین، نسبتی برقرار نکرده و در مقام مکالمه، مخاطبه و مواجهه با حقیقت دین قرار نگرفته باشد، هر چه بگوید وهم است. وهمی که برای خودش مایه ذلت است و برای مخاطب مایه ذلالت. از طرفی حتی اگر نویسنده‌ای جرعه‌ای از دریای بیکران دین را چشیده باشد، نمی‌تواند آن را به آسانی بازگو کند. به‌ویژه زمانی که مخاطب او کودکان ونوجوانان باشند.»

وی نویسندگان دینی را مصداق بیت من گنگ خواب دیده و عالم تمام کر/ من عاجز ز گفتن و عالم ز شنیدنش، دانسته و می‌افزاید: «نوشتن از دین بسیار سخت و خطرناک است و مسوولیت سنگینی به همراه دارد. از طرفی در سخن معصومین نیز آمده است که وای به حال کسانی که ما را مایه‌گذران زندگی دنیای خود قرار دهند. به همین دلیل وارد شدن به وادی نگارش داستان مذهبی آغاز یک بازی

پر پیچ و خم است و ممکن است هزار بلای تلخ به همراه داشته باشد.»

وی با بیان این که اگر داستان‌های دینی با معیارهای دینی و داستانی هماهنگ نباشند، عقوبت دنیوی واخروی به همراه دارند، می‌افزاید: «عشق و علاقه به امامان و پیامبران، تنها عامل و انگیزه نوشتن داستان زندگی آنها برای بچه هاست اما اگرهمین عشق و علاقه به درستی به کار گرفته نشود، نه‌تنها مایه شرمساری نویسنده در پیشگاه آن معصومان است؛ بلکه بیزاری مخاطب کم حوصله کودک و نوجوان از این موضوعات مذهبی را نیز به همراه دارد. بنابراین یک نویسنده خوب علاوه بر دانش مذهبی و تاریخی، باید توانایی انتخاب یک ظرف مناسب برای ارائه این دانش را نیز داشته باشد.»

▪ سوسن طاقدیس:

بیشتر کتاب‌های مذهبی که برای بچه‌ها منتشر می‌شوند، سفارشی هستند

این نویسنده کودک با بیان اینکه در اغلب کتاب‌های مذهبی کودکان و نوجوانان، تنها به یک یا دو موضوع پرداخته شده می‌گوید: «بیشتر کتاب‌های مذهبی که برای بچه‌ها منتشر می‌شوند، سفارشی هستند. به‌طور مثال چندی پیش تعدادی کتاب مذهبی مطالعه می‌کردم و متوجه شدم، بسیاری از این کتاب‌ها درباره جنگ‌های پیامبر اسلام (ص) است. این درحالی است که اسلام دین خون و شمشیر نیست و انتشار چنین کتاب‌هایی به این تفکر دنیای غرب دامن می‌زند.»

طاقدیس با بیان این که اسلام دین صلح و دوستی است، می‌افزاید: «متاسفانه ما از اصل اسلام دور افتاده‌ایم و به‌همین دلیل نمی‌توانیم بچه‌هایمان را با حقیقت اسلام آشنا کنیم. در واقع تا زمانی که نویسندگان ما هدف از قیام امام حسین(ع) یا جنگ‌های پیامبر(ص) را درک نکنند، نمی‌توانند درباره این مسائل برای بچه‌ها بنویسند. در واقع هدف از طرح این مسائل برای بچه‌ها، آشنا کردن آنها با خداوند است که متاسفانه این شناخت از طریق داستان، خیلی کم اتفاق افتاده است.

در واقع در شرایطی که دنیا به دنبال صلح و دوستی است، ما به‌عنوان یک نویسنده کودک و نوجوان موظف هستیم در نگارش داستان پیامبران، جنبه‌های دیگری از زندگیشان را بیابیم و به بچه‌ها ارائه دهیم تا آنها علاوه بر شناخت از اسلام و معصومان و پیامبران، بتوانند از آموزه‌های زندگی آنها در دنیای امروز نیز بهره‌مند شوند.»