جوان و آینده نگری

انسان در گردش گردونه روزگار با مشکلات عدیده و دست اندازهای جاده ‏پر پیچ و خم‎ ‎زندگی روبرو است. در این میان, عقل تنها چیزی که به یاری ‏انسان می‌شتابد. عقل‎ ‎موهبتی الهی است که …

انسان در گردش گردونه روزگار با مشکلات عدیده و دست اندازهای جاده ‏پر پیچ و خم‎ ‎زندگی روبرو است. در این میان, عقل تنها چیزی که به یاری ‏انسان می‌شتابد. عقل‎ ‎موهبتی الهی است که وجه تمایز انسان از سایر ‏خلایق و موجودات شمرده می‌شود‎.

عقل‎ ‎انسان عاقل در توقف گاه هایی از تاریخ جلوه گر می‌شود. یکی از ‏این مواقف, به هنگام‎ ‎روبه رو شدن با حوادث است. آینده نگری یکی از ‏بهترین دلایل بر قوت عقل است. حدیث‎ ‎ذیل مهر تأییدی بر گفته ما است; ‏حضرت علی(ع) می‌فرماید: راهنماترین دلیل و نشانه‎ ‎بر انبوهی عقل, ‏حسن تدبیر است.(۱)‏‎

مفهوم آینده نگری‎

الف) تعریف لغوی: آینده‎ ‎نگری تقریباً معادل لفظ تدبیر در عربی است. ‏‏(تدبیر در اصل از دَبْر (بر وزن ابر) به‎ ‎معنای پشت سر و عاقبت چیزی ‏است. بنابراین, تدبیر به معنای بررسی کردن عواقب کارها و‏‎ ‎مصالح را ‏سنجیدن و بر طبق آن عمل کردن است.(۲‏)

ب) تعریف اصطلاحی: آینده نگری یعنی‎ ‎گسترش افق دید خود و دیدن ‏پشت پرده مسائل و هم چنین زمانی که شخص در آن است; یعنی‎ ‎در ‏زمان حال, آینده را دیدن که نتیجه آن, چاره اندیشی برای رخدادهای ‏احتمالی‎ ‎است‎.

ج) تعریف روایی: امام علی(ع) در بیان تعریف دوراندیشی می‌فرمایند: ‏‏(الحزم‎, ‎النظر فی العواقب ومشاورهٔ ذوی العقول;۳ دوراندیشی, نگاه کردن ‏به عاقبت‌های کار و‎ ‎مشورت کردن با خردمندان است).

اهمیت آینده نگری در تعالیم اسلامی‎

در این جا لزوم آینده نگری را به‏‎ ‎کمک منابع بزرگ اسلامی بیان می‌کنیم‎.

الف) قرآن: رجوع به آیاتی در این زمینه هم‏‎ ‎چون: (ثم استوی علی العرش ‏یدبر الامر),۴ (یدبر الامر یفصل الآیات),۵ (یدبر الامر من‎ ‎السمأ الی ‏الارض)۶ و… ما را به این نکته رهنمون می‌سازد که تدبیر و آینده نگری از‏‎ ‎صفات قدسی و ربوبی حضرت حق است. این مهم با عقیده شیعه در ‏مسائل کلامی هم چون قضا و‏‎ ‎قدر, بدأ و دیگر مسائل بی ارتباط نیست‏‎.

ب) روایات: ائمه(ع) در گفتار و کردار‎ ‎این مسئله را تأکید کرده اند. حضرت ‏علی(ع) می‌فرماید: (اعقل الناس انظرهم فی‎ ‎العواقب; عاقل‌ترین مردم ‏کسی است که نگاهش به عواقب امور بیشتر از دیگران‏‎ ‎باشد‎).

ج) ادعیه: در دعای معروف تحویل سال می‌خوانیم: (یا مدبر اللیل والنهار ‏یا‎ ‎محول الحول و الاحوال. همه این‌ها دلیل بر این است که تعالیم اسلامی ‏به آینده نگری‎ ‎بسیار اهمیت داده است‎.

لزوم آینده نگری برای قشر جوان‏‎

پرهیاهوترین دوره عمر‎ ‎آدمی, ایام جوانی است. غلیان شهوت و تمایل به ‏جنس مخالف و… پرتگاه هایی هستند که به‏‎ ‎شدت یک جوان را تهدید ‏می‌کنند. اگرچه راه مشخص است, ولی چاله و بلکه چاه‌های بسیاری, ‏هستی روحانی او را به خطر می‌اندازد. به طوری که اگر به خود نیندیشد, ‏این‎ ‎مرغ ملکوتی سر از (بَلْ هُمْ اَضل)۸ درمی آورد. این از یک سو و از ‏سوی دیگر ما باید‏‎ ‎این نکته را آویزه گوش خود قرار دهیم که زندگی انسان ‏و به تعبیر دقیق‌تر عمر آدمی‎ ‎هم چون جاده‌های معمولی نیست که یک ‏راننده بی تجربه بارها آن مسیر را طی کند تا‏‎ ‎بتواند مهارت پیدا کند و از ‏خطرات احتمالی در امان باشد. عمر هم چون آبی است که فقط‏‎ ‎یک بار ‏روی زمین ریخته می‌شود.باید ببینیم که آن را در گلستان می‌ریزیم یا‎ ‎خارستان‎!

آن چه ندارد عوض, ای هوشیار‏‎

عمر عزیـز است غنیمـت شمار

راه‌ها و موانع گسترش افق دید‎

بی شک چگونگی نگاه جوان به زندگی و این‏‎ ‎که از کدام دریچه به روزگار ‏نظر کند, در اعمال و رفتار او تجلی پیدا می‌کند. در این‎ ‎طریق اموری ‏هست که در تعالی بخشیدن به زاویه دید انسان, مؤثر و اموری دیگر نیز ‏مانع‎ ‎هستند. تفصیل مطلب را در ذیل بیان می‌کنیم‎.

الف) عوامل‎:

‎مشورت‎:

‎انسان هیچ گاه به تنهایی نمی‌تواند با انبوه مشکلات دست ‏و پنجه نرم کند و در هیچ‎ ‎زمانی بی نیاز از یک مرشد و مشاوری مناسب ‏نیست. مولای متقیان علی(ع) می‌فرماید: (من‎ ‎استغنی بعقله ضلّ;۱۰ ‏هرکه به عقل خود اکتفا کند گم راه شود.) آری, به راستی گران‏‎ ‎بهاترین ‏کالاها (تجربه) با نازل‌ترین قیمت (یک خواهش) در دسترس تک تک افراد ‏بشر‎ ‎است, ولی کسی خواهان آن نیست‏‎.

ب) موانع‎:

عجله:

ما بارها پیامدهای شتاب کردن در انجام کارها را در زندگی ‏خویش‎ ‎دیده ایم. عجله, عاقبت امور را تباه می‌کند. آیهٔاللّه مشکینی ‏‏(حفظه الله) عجله‎ ‎نکردن در کارها را از نتایج تدبیر می‌داند و می‌گوید: ‏‏یکی از نتایج تدبیر, عجله‎ ‎نکردن در اقدام به امور است; اگر وقتشان ‏نرسیده باشد.(۱۲)

ثمرات آینده نگری‎

یکی از نویسندگان خطاب به خوانندگان چنین نوشته است‏‎:‎ تو, هم ‏می‌توانی ساخته تاریخ باشی و هم سازنده تاریخ, تا در کلاس تاریخ به ‏چه‎ ‎عنوان نشسته باشی; معلم یا شاگرد؟(۱۳) آری, ما هم می‌توانیم ‏خمیری باشیم تا زمان به‏‎ ‎ما شکل دهد و هم می‌توانیم زمان را مسخر ‏خود کنیم و به آن حالت دهیم. شخص آینده نگر‎ ‎قطعاً در سر و سامان ‏بخشیدن به آینده از فردی که فاقد چنین ارزشی است, موفق‌تر است‎. ‎آینده نگری غلبه بر مشکلات را آسان می‌کند‎.

همان طور که می‌دانیم رفتار و کردار‎ ‎انسان بستگی به تصمیم گیری او ‏دارد. این همان معنای اختیار انسان است, اما سرچشمه و‎ ‎منشأ تصمیم ‏چیز دیگری است, که روایت ذیل صریحاً آن را بیان می‌کند. (اصل العزم‎, ‎الحزم و ثمرته الظفر;۱۴ اساس تصمیم و اراده, دوراندیشی و نتیجه آن ‏پیروزی است). به‎ ‎راستی که درخت اراده ریشه در خاک دوراندیشی دارد, ‏که اگر خاک مساعد و مناسبی باشد‏‎, ‎میوه‌های پیروزی یک به یک به بار ‏خواهند نشست‎.

از بزرگ‌ترین خطرات نبود آینده‎ ‎نگری, تحیر و ابهام است. شخصی که آینده ‏نگر نیست, سرنوشت خویش را هم چون هیولایی‎ ‎تصور می‌کند که به ‏انتظارش نشسته و می‌خواهد او را به کام خویش فرو برد. نداشتن‎ ‎بینشی گسترده و فراگیر, عاملی مهم در ایجاد مشکلات روانی هم چون ‏انزوا, عقده ای‎ ‎شدن, پرخاش گری است‏‎.‎

ملاک و معیار در آینده نگری‎

آینده نگری نیز مانند اکثر امور از قاعده‏‎ ‎خیرالامور اوسطها پیروی می‌کند. ‏مهم‌ترین ملاک در آینده نگری, اعتدال است. گاهی‎ ‎تأمل و به قول مردم ‏این پا و آن پا کردن, ناشی از ترس شخص از آینده می‌باشد. خارج‎ ‎شدن ‏از حد اعتدال, در آینده نگری آفاتی را نتیجه می‌دهد. گاهی انسان به ‏جای ترسیم‏‎ ‎آینده خویش, اسب خیال را زین کرده و به (ناکجا آباد) ‏می‌رود. به یقین آینده نگری با‏‎ ‎خیال بافی دو چیز متفاوت است, ولی ‏گاهی امر بر انسان مشتبه می‌شود. خیال بافی از‏‎ ‎ترس درونی شخص ‏نشأت می‌گیرد. امام حسن عسکری(ع) می‌فرماید: انّ… للحزم مقداراً ‏فان‎ ‎زاد علیه فهو جبن;۱۵ دوراندیشی حد و مرزی دارد که اگر از این ‏محدوده خارج شود, ترس‎ ‎است‎.

از دیگر آفات آینده نگری, (به فعل نرساندن برنامه ریزی ها) است. توجه به‎ ‎این نکته ضروری است که صِرف آینده نگری ارزشی ندارد, بلکه عمل به آن ‏و یافتن راه حل‌های مناسب و رفع موانع و مشکلات است که آینده نگری ‏را عینیت می‌بخشد و نتیجه آن را‎ ‎تضمین می‌کند. اگر آینده نگری طبق ‏معیارهای اسلامی نباشد, پیامدهای نامناسبی را‏‎ ‎خواهد داشت, تا جایی ‏که می‌تواند سبب هلاکت فرد باشد. امام علی(ع) می‌فرماید: من‎ ‎سأ ‏تدبیره کان هلاکه فی تدبیره;۱۶ هرکه دوراندیشی صحیحی نداشت, ‏هلاکتش در تدبیرش‎ ‎است‎.‎

محمد نیازی‎ ‎