تصویرسازی قرآن از قیامت

در مقاله حاضر نویسنده با استناد به آیات متعدد قرآن کریم, نمایی از فضاسازی قرآن از پایان تاریخ بشر و جهان و تصویری از وقایع روز قیامت و حالات مردم به هنگام برپایی رستاخیز عظیم ارائه داده است که با هم آن را از نظر می گذرانیم

در مقاله حاضر نویسنده با استناد به آیات متعدد قرآن کریم، نمایی از فضاسازی قرآن از پایان تاریخ بشر و جهان و تصویری از وقایع روز قیامت و حالات مردم به هنگام برپایی رستاخیز عظیم ارائه داده است که با هم آن را از نظر می گذرانیم.

● خوف و هراس قیامت

در فضاسازی و تصویرسازی فیلم هایی که از آن به ژانر( نوع ) وحشت یاد می شود، فضای داستان به گونه ای ترسیم می شود که بسیاری از بینندگان و تماشاگران بویژه کسانی که با قهرمان فیلم و یا دوربین، همراه هستند و از نظر احساسی و عاطفی به هم ذات پنداری با قهرمان رسیده اند، به وحشت می افتند و واکنش های عصبی و هیجانی شدیدی از خود بروز می دهند و گاه نزدیک است که قلبشان از کار بایستد.

در تصویرسازی قرآن از وقایعی چون قیامت، دوزخ و نیز آخر زمان، ما با چنین شیوه بیانی مواجه هستیم. آیات قرآنی به گونه ای به این موضوعات می پردازد که مطالعه آن، دل ها را به هراس می افکند و آه و سوزی دردناک از جان ها برمی خیزد و جیغ ها و فریادها از درون برمی آید و یا تحت تأثیر فضاسازی قرآنی، حتی شخص جان از تن تهی می کند.

داستان های بسیاری در منابع تاریخی آمده که ناظر به برخی از تأثیرپذیری های شدید مردم نسبت به قرآن و به ویژه برخی از آیات بوده است. از جمله این داستان ها می توان به داستان عارف کامل، فضیل عیاض راهزن اشاره کرد که با آیه ای چنان متحول و دگرگون شد که همه چیز را وانهاد و سرگردان و واله عالم عشق و ملکوت شد.

یکی از تصویرسازی ها و فضاسازی های بسیار شگفت قرآن، تصویری است که قرآن از آخر زمان و پایان تاریخ بشر و جهان به دست می دهد. براساس تصویر قرآن، انسان تا پایان تاریخ جهان می ماند و انقراض نسل بشری جز به پایان تاریخ جهان شدنی نیست؛ به این معنا که برخلاف گونه هایی چون دایناسورها که پیش از پایان جهان از میان رفته و یا می روند، پایان تاریخ بشر با تاریخ جهان همزمان می شود. از این رو وحشتی که در آخر زمان پدید می آید، وحشتی است که تاکنون هیچ ژانر وحشت نتوانسته است آن را به تصویر درآورد و قلب ها را وادار به ایستادن بکند و مردان را به میخکوب شدن بکشاند.

● لزوم شناخت پایان تاریخ

مطالعه پایان تاریخ بشر و جهان بسیار مهم و اساسی است، زیرا از یک نظر سرنوشت شخص و نوع بشر را بیان می کند. کسانی که درباره ماهیت و موقعیت خود در تردید هستند و درباره سرنوشت خویش دغدغه دارند و یا دغدغه نوع بشر آنان را به خود مشغول داشته است، می کوشند تا بدانند چه بر سر خودشان و آینده جهان و بشریت می آید.

بی گمان بر دانشمندان است که با بررسی دقیق و تدبر در آیات قرآنی از یک سو و نیز یافته های علمی مختلف از سوی دیگر، به تطبیق تصویرسازی قرآن اقدام کنند و واقعیت های آخر زمانی را به شکل علمی برای مردم تبیین و تحلیل نمایند تا به این وسیله فرصت های تازه ای به بشر ببخشند و مسیر مشخص و معلوم زیستی برای او تعیین کنند.

با این همه این بدان نخواهد بود که ما دست از قرائت صرف آیات برداریم؛ زیرا تلاوت آیات الهی بویژه آن هایی که نسبت به سرنوشت شخصی و جمعی بشر و جهان، مطالبی را بیان داشته است می تواند در شیوه رفتاری انسان ها تأثیر سازنده و مثبتی به جا گذارد. هر چند که این آیات و تصویر و فضاسازی آن همانند دیگر آیات تکوینی و تشریحی از ویژگی «اضلال بسیار و هدایت بسیار» برخوردار می باشد، ولی بی گمان پندی است برای صاحبان خرد و اولوالالباب و عبرتی برای کسانی که می خواهند راه درست زندگی را بیابند و در مسیر کمالی گام بردارند.

● وحشت در آخر زمان

بی گمان آخر زمان به معنای پایان تاریخ جهانی است که از آن به هستی مادی یاد می شود و شامل همه هفت آسمان و زمین می باشد. به این معنا که آن چه در برابر ماست، مجموعه ای از هستی و بخشی از آن است که روزی می بایست به پایان رسد؛ زیرا این مجموعه خود در زمانی قرار گرفته که آغاز و انجامی دارد؛ هر چند که فراتر از این مجموعه و در سایر بخش های هستی که بیرون از دایره هستی مادی می باشد، حیات و زندگی به شکل دیگری ادامه داشته و خواهد داشت. کاربرد آخر زمان در آیات و روایات به روشنی این معنا را تبیین می کند که آن چه ما از آن به دنیا در برابر آخرت و جهانی دیگر یاد می کنیم، روزی به سرانجام می رسد و پایان می یابد و زمان و زمین یعنی ماده و هر آن چه از لوازم آن است در هم پیچیده می شود و اثری به این شکل از آن باقی و برجا نخواهند ماند. در آیات قرآنی از این تغییر و تحول، به تبدل یاد شده و خداوند به صراحت می فرماید: یوم تبدل الارض غیرالارض و السماوات و برزوالله الواحد القهار؛ آن روز که زمین به زمینی جز این بدل شود و آسمانها به آسمانی دیگر، و همه در پیشگاه خدای واحد قهار حاضر آیند.(ابراهیم آیه ۴۸)

آخر زمان به معنای واپسین دوران از دنیا است که به قیامت می پیوندد. این بدان معناست که دنیا دارای پایانی است و زمان آن به سر خواهد آمد و چیزی از دنیا بر جا نخواهد ماند.

آیات قرآنی چندی به مسائل و حقایقی که در روزهای واپسین دنیا برای زمین و آسمان ها رخ می دهد، اشاره دارد و دگرگونی های اجتماعی و فرهنگی و هم چنین تغییرات تکوینی آن تبیین شده است. اشراط الساعه به بخشی از این تحولات و تغییرات اشاره می کند که در بسیاری از آیات و روایات به طور کامل به آن پرداخته شده است.

اهم مطالبی که درباره آخرالزمان و روزهای واپسین آن در آیات قرآنی به تصویر کشیده شده است اموری چون جنگ جهانی (کهف آیات ۹۸ و ۹۹ و نیز مجمع البیان ذیل آیات) خروج سفیانی (سبا آیه ۵۱ و نیز مجمع البیان ذیل آیه) خروج جنبنده ای سخنگو از زمین (نمل آیه ۸۲) حاکمیت اسلام و مؤمنان در آخر زمان (نور آیه ۵۵ و انبیاء آیه ۱۰۵)، نزول و رجعت حضرت عیسی(ع) از آسمان به زمین (نساء آیه ۱۵۹ و زخرف آیات ۵۷ تا ۶۱ و نیز مجمع البیان ذیل آیات)، رجعت گروهی از مردم به دنیا (نمل آیه ۸۳ نیز مجمع البیان ذیل آیه)، هجوم یأجوج و مأجوج (انبیاء آیه ۹۶ و کهف آیات ۹۴ تا ۹۹ و مجمع البیان ذیل آیات)، اجتماع شیعیان در آخر زمان (بقره آیه ۱۴۸ و مجمع البیان ذیل آیه)، عدالت و امنیت در آخر زمان (نور آیه ۵۵)، آتش گرفتن دریاها و اقیانوس ها، برخورد سیارات و ستارگان، پنبه شدن کوه ها و آتش گرفتن آسمان، تبدیل شدن کرات آسمانی به فلزات مذاب و مانند آن می باشد. (معارج آیات ۸ و ۹ و آیات دیگر)

● دو نوع آخرالزمان

به نظر می رسد که قرآن، آخر زمان را به دو بخش اصلی دسته بندی کرده است: بخش نخست آن، زمانی است که حاکمیت صالحان در آن برپا می شود و زمین و آسمان تمامی نعمت های خویش را به بشر ارزانی می دارد. در این زمان با بازگشت اولیای کامل چون امیرمؤمنان(ع) و پیامبر(ص)، جهان از بهترین وضعیت و آرمانی ترین حالت خود برخوردار می شود و در یک زمان طولانی، جهان از امنیت و عدالت بهره مند می شود و انسان ها فرصت های برابری برای تکامل و کمال می یابند تا به آن چه شایسته و بایسته انسانیت است برسند. با این همه تنها اندکی به کمال انسانی مطلق می رسند، زیرا شرایط به گونه ای نیست که انسان ها بتوانند به درستی همه قابلیت های خویش را آشکار کنند. از نظر کمیت گروه بیش تری به گروه اصحاب یمین می پیوندند و با تقرب به کمالات اسمایی الهی به بهشت برین درمی آیند (واقعه آیات ۳۸ تا ۴۰)؛ اما از نظر کیفیت در شرایط ایده آل و آرمانی همانند سابقون نمی شوند، چون سابقون در شرایطی به کمال مطلق دست یافته اند که شرایط بسیار سخت و جانکاه بود و همه نوع فتنه ها و ابتلائات و رنج ها و کاستی ها آنان را به خود گرفته بود. (واقعه آیات ۱۳ و ۱۴)

بخش دوم آن، بخشی است که دیگر، دنیا می بایست به جهان دیگری تبدیل شود و زمینی دیگر از درون دنیای فروپاشیده و مذاب شده و چون پنبه زده شده (معارج آیه ۹ و نیز القارعه آیه ۵) و آتش گرفته (معارج آیه ۸)، بیرون آید و آسمانی دیگر آفریده شود. (ابراهیم آیه ۴۸)

تصویری که قرآن برای این بخش دوم از آخر زمان و روزهای واپسین جهان و بشر ترسیم می کند بسیار وحشتناک است.

● وحشت در قیامت

قرآن تصویرهای بسیار وحشتناک و سختی را برای دوره های مشخص گذر انسان از عالمی به عالمی دیگر و یا از نشئه ای به نشئه ای دیگر ترسیم می کند. البته این تصویرها عمومی نیست و همگی را شامل نمی شود؛ زیرا هماره استثنائاتی وجود دارد که می توان به عدم تحقق مرگ و دو زندگی برای سابقون اشاره کرد. انسان های کاملی که از آن به سابقون و اولیای الهی یاد می کنند گروه هایی از انسان ها همانند پیامبران، شهیدان، صدیقین، صالحان و مانند آن ها می باشند که تنها یک بار مرگ را درک می کنند و با همان مرگ خویش به فنای ذاتی می رسند و دیگر در هنگام بروز و ظهور خداوند در مقام قهار و جبار و واحدیت، مرگی را درک نخواهند کرد؛ زیرا در مقام فنای ذاتی می باشند. همچنین تمام این هول و ولا و ترس و وحشتی که قرآن برای موجودات بیان می کند، درباره این گروه از انسان ها و مؤمنان نیست؛ ولی از آن جایی که بیشتر مردمان و جنیان از گروه نخست به شمار می آیند می توان گفت که این تصویر از عمومیت و کلیتی شگفت برخوردار است و همگان از آن در رنج و سختی خواهند بود و وحشتی فراگیر آدمی را به حالت غیرقابل تصور می افکند.

از جمله دوره هایی که بشر در آن با سختی های جانکاه و وحشت زا روبرو می شود، نشئه آخرت است که عالمی در برابر عالم دنیاست و شامل عالم برزخ و قیامت می شود. آخرت در تفسیر قرآنی عالم دیگری است که خداوند آن را ایجاد می کند (عنکبوت آیه ۲۰) تا مردم در آن جهان پاداش رفتارها و کردارهای خویش را ببینند. در آن جهان پاداش ها و کیفرها بسیار بزرگ تر و عظیم تر است. (آل عمران آیه ۱۷۶)

قرآن تصویر بسیار وحشتناکی نسبت به دوزخیان ارائه می دهد. مطالعه آیات قرآن که به وضعیت اسفناک و دردناک دوزخیان می پردازد، وحشت و هول انسان را بوجود می آورد، در روایات است که بسیاری از مؤمنان از جمله امامان معصوم(ع) در هنگام خواندن آیات دوزخ رنگ از رخسارشان می پرید.

گزارش قرآن در سوره انسان درباره علت اقدام معصومان(ع) به اطعام مسکین و فقیر و اسیر اشاره ای به این مطلب دارد که آنان از آن روز و احوالات و اهوالات آن در هراسند: انا نخاف من ربنا یوما عبوسا قمطریرا؛ ما از پروردگار خود می ترسیم، در روزی که آن روز عبوس و سخت و هولناک است (انسان (دهر) آیه ۱۰) این در حالی است که حضرات معصومین(ع) در مقام طهارت ذاتی الهی و عصمت بودند.

● وحوش و وحشت در پایان تاریخ یا رستاخیز

به نظر می رسد که بخش دوم از پایان تاریخ، زمانی آغاز می شود که حجتی بر زمین باقی نمی ماند؛ زیرا زمانی زمین بر اهل خویش خشم می گیرد که حجتی در زمین نیست. این مطلب را می توان از: لولا الحجه لساخت الارض باهلها، به دست آورد؛ زیرا این روایت تصدیق می کند که اگر حجتی در زمین باشد، زمین بر اهل خویش خشم نمی گیرد و آنان را فرو نمی برد.

از آیاتی که نسبت به عذاب اقوام و گروه های انسانی گزارش کرده می توان دریافت که تا زمانی که حجت و پیامبری درمیان ایشان بوده عذاب انجام نمی شد و با خروج پیامبر(ص) از منطقه، آن ملت و قوم دچار عذاب می شدند.

براین اساس، با توجه به گزارش های قرآن درباره پایان تاریخ جهان و بشر می توان دریافت که این حالت پس از رحلت آخرین حجت خداوند بر زمین و خلیفه و انسان کامل رخ می دهد. بنابراین می توان گفت که در این زمان انسان های مؤمنی باقی نیستند.

به سخن دیگر زمانی این تغییرات عظیم در تبدیل زمین و آسمان ها رخ می دهد که انسان هایی باقی مانده اند که می توان از آنان به انسان های بی حجت یاد کرد.

استاد فرزانه، حسن زاده آملی در یکی از دروس خویش با اشاره به احوالات و اهوالات پایان تاریخ به این نکته توجه می داد که این مسئله ممکن است در زمانی رخ دهد که حجت از زمین رحلت کرده و کسی از ایشان در آن ساکن نیستند. در این زمان است که انسان های موجود به شکل وحوش درمی آیند و از حالت انسانی بیرون می روند، زیرا انسان ها به حجت الهی نیازمند هستند و بدون انسان کامل و حجت الهی که عقل کل می باشد انسان ها همانند وحوش هستند. از این رو برخی گفته اند که اذاالوحوش حشرت، اشاره به حشر انسان هائی دارد که از عقل برخوردار نمی باشند و یا در حد و اندازه های عقل وحوش هستند.

به هر حال از آن جایی که نمی توان پذیرفت که خداوند نسبت به مؤمنان حالتی را پدید آورد که در آیات قرآنی برای پایان تاریخ تصویر و ترسیم شده می بایست گفت که این حالت زمانی رخ می دهد که مؤمنان از زمین رحلت کرده اند و حجت خداوند در زمین باقی نیست و زمین در آن بر باقیماندگان بشر که در حالت وحوش به سر می برند خشم می گیرد و این صحنه ها برای آنان رخ می دهد.

احتمال دیگر آن است که این صحنه ها مرتبط به آخر زمان و پایان تاریخ نباشد و انسان ها با این حالت در زمان قیامت رو به رو می شوند؛ به این معنا که انسان ها در هنگام رستاخیز با حالت ها و اهوالی مواجه می شوند که در آیات قرآنی تصویر شده است. البته این حالات نیز مختص انسان هایی است که بیرون از دایره انسان کامل و سابقون و مستثناهای پیش گفته باشند.

خداوند در آیات نخست سوره حج تصویری که ارائه می دهد مربوط به رستاخیز می شمارد و آن را از پایان تاریخ بیرون می برد. از این رو می توان به سادگی گفت که مردم در پایان تاریخ با این حالت مواجه نخواهند شد و اگر بخشی از انسان ها نیز باقی مانده باشند، کسانی هستند که بیرون از دایره انسانیت و همانند وحوش هستند؛ زیرا از رحمت الهی بدور است که مؤمنان را این حالات و اهوال وحشتناک بگیرد و آنان را چنین در وحشت از جهان بیرون برد.

● تصویر روشن قرآن از قیامت

خداوند در آیات نخست سوره حج به تصویرسازی از فضای قیامت می پردازد و بااشاره به کلمه ساعت که در اصطلاح قرآنی به معنای رستاخیز است می فرماید: یا ایها الناس اتقوا ربکم ان زلزله الساعه شیء عظیم؛ یوم ترونها تذهل کل مرضعه عما ارضعت و تضع کل ذات حمل حملها و تری الناس سکاری و ما هم بسکاری و لکن عذاب الله شدید؛ ای مردم، از پروردگارتان بترسید، که زلزله قیامت حادثه بزرگی است. آن روز را که ببینید، هر شیردهنده ای شیرخواره اش را از یاد ببرد و هر آبستنی بار خود بر زمین گذارد و مردم را چون مستان بینی، حال آنکه مست نیستند بلکه عذاب خدا شدید است.

در این آیات که برخلاف پندار برخی، تصویر کامل و واقعی از حالات و اهوالات انسانی است، به روشنی تبیین شده که انسان ها به جز انسان های کامل در حالتی قرار می گیرند که وحشت رستاخیز عقل ایشان را زایل می کند و همانند وحوش محشور می شوند و به این سو و آن سو می دوند. این واقعه، زمانی رخ می دهد که نفخه دوم زده می شود تا انسان ها از گورهای خویش برخیزند؛ زیرا زلزله الساعه همانی است که در سوره زلزال آن را تبیین کرده و توضیح داد که چگونه زمین هرآن چه را پوشیده و در درون خویش داشت بیرون می ریزد و انسان ها چون گیاهان از زمین برمی خیزند. این زلزله همگانی آنان را فرامی گیرد. دراین حالت است که هر کسی از عزیزترین چیز خویش فرار می کند. زنانی که بچه های شیرخوار خویش را در هر حادثه و رخدادی به آغوش می گرفتند، آنان را رها می کنند و زنان آبستن جنین خویش را از هول و ترس آن روز به زمین می افکنند و سقط می کنند.

زمین چون مشک تکان می خورد و مردم را به تکان های شدید می گیرد و عقل ها را زایل می کند. تکان های شدید زمین آنان را مانند مستان به این سو و آن سو می افکند و زوال عقل و هوش ایشان و سرگیجه های شدید، حالت طبیعی و عادی را از آنان سلب می کند.

البته علامه طباطبایی این زلزله را به نفخ اول نسبت می دهد و دراین باره می فرماید: ظاهرا آیه این است که این زلزله قبل از نفخه اول صور که خدا از آن در آیه و نفخ فی الصور فصعق من فی السماوات و من فی الارض الا من شاء الله ثم نفخ فیه اخری فاذا هم قیام ینظرون» (و صیحه صوراسرافیل بدمند پس هرکه در آسمان ها و زمین است همه یکسر مدهوش مرگ شوند، مگر آن کس که خدا ابقای او را خواسته باشد.

آن گاه صیحه دیگری در آن دمیده شود که ناگاه خلایق همه برخیزند و نظاره کنند. (سوره زمر، آیه ۸۶) خبر داده، واقع می شود، چون آیه مورد بحث، مردم را درحال عادی فرض کرده که زلزله قیامت به طور ناگهانی و بی مقدمه رخ می دهد و حال ایشان از مشاهده آن دگرگون گشته، به آن صورت که آیه شریفه شرح داده، درمی آیند. و این قبل از نفخه اولی است، که مردم با آن می میرند. نه نفخه دوم، چون قبل از نفخه دوم، مردم زنده ای در روی زمین وجود ندارد.

حال سوال اینجاست که چرا در آیه شریفه فرموده «مرضعه » و نفرموده «مرضع»؟

در پاسخ می گوییم: برای اینکه «مرضعه » با «مرضع» در معنا فرق دارد. «مرضعه » آن زنی است که درحال شیردادن باشد و پستان را به دهان کودک گذاشته و کودکش درحال مکیدن باشد. و اما «مرضع» آن زنی است که شأنیت این کار را داشته باشد، هرچند که الان مشغول شیردادن نباشد. درآیه شریفه کلمه «مرضعه » را به کار برده تا دلالت کند براینکه دهشت و هول قیامت، آن چنان سخت است که وقتی ناگهانی می رسد، مادری که پستان در دهان بچه اش گذاشته آن را از دهان او بیرون می کشد. آن گاه گفته: اگر بگویی چرا اول فرمود: «ترون» و سپس فرمود: «تری»، اول جمع آورد و بار دوم مفرد؟ در پاسخ می گوییم: برای اینکه رؤیت در اول مربوط شده به زلزله که قبلا آن را به رخ همه مردم می کشید، لذا به همه فرمود: «ترون: می بینید» و اما در آخر آیه معلق شده به یک چیز و آن هم حالت مستی مردم است، پس باید یک یک مردم را ببیننده حال سایرین فرض کرد، لذا آن را مفرد آورده است. (تفسیر کشاف، ج ۳، ص ۲۴۱)

علامه طباطبایی درباره علت مست نمایی مردم در قیامت می نویسد: در جمله «و تری الناس سکاری و ما هم بسکاری» می فرماید مست نیستند، درحالی که خودش قبلا فرموده بود که «ایشان را مست می بینی» و این بدان منظور است که دلالت کند براینکه مستی ایشان و اینکه عقلهایشان را از دست داده و دچار دهشت و حیرت شده اند، از شراب نیست، بلکه از شدت عذاب خدا است که ایشان را به آن حالت افکنده، هم چنان که خدای عزوجل فرموده: «ان أخذه ألیم شدید»؛ گرفتن او دردناک و شدید است. (سوره هود، آیه ۲۰۱).

تصویری که قرآن از صحنه های هولناک و وحشت زای قیامت ارائه می دهد به گونه ای است که هرعاقلی را به اندیشه وا می دارد تا به احتمال و امکان چنین حالتی از امروز به اندیشه فردا باشد و خود را در مسیری قرار دهد که با این وحشت و اهوالات سخت روبه رو نشود.

آن چه از آیات به دست می آید آن که زمین درآخر زمان و هم چنین آغاز دوره جدید که از آن به آخرت و روز دیگر زمین و آسمان یاد می کند، شرایط بسیار سخت و هولناکی را طی می کند که انسان می بایست از هم اکنون در اندیشه آن روز باشد. و طبیعی است که انسان با یادآوری آن صحنه ها و اتفاقاتی که در انتظار تک تک افراد بشرعادی است و همه، آنها را مشاهده خواهند کرد، تمام اعمال و رفتارها و گفتار خود را کنترل می کند تا در آن عرصه های بسیار خطرناک و رعب انگیز ذخیره نیک و صالح داشته باشد. اندیشیدن مستمر به اهوالات و احوالات قیامت باعث می شود که انسان، دنیازده و دنیاپرست نشود و درهرحال رضایت خدا را اصل و اولویت نخست خود قرار دهد و درعین حال بخاطر متاع بی ارزش دنیا به کسی ظلم و تعدی نکند و همواره در جهت عبودیت حرکت و رفتار نماید.

به هرحال آنچه بیان شد گوشه کوچکی از تصویرسازی بزرگ قرآن از قیامت بود که در این نوشتار کوتاه بدان پرداخته شده و بدیهی است که پرداختن به همه آیات مربوط به توصیف احوالات قیامت و دوزخ، مجال بیشتری را می طلبد.

علیرضا یگانه اصل