جای خالی ادیبان در تلویزیون

اگر حوزه های مختلف اجتماعی و تاریخی را معیار بسترسازی برای ساخت برنامه های تلویزیونی قرار دهیم بدون شک هیچ کدام به اندازه ادبیات و شخصیت های ادبی فرهنگ و زبان فارسی نمی تواند دستمایه این فرآیند تولیدی قرار بگیرد

اگر حوزه‌های مختلف اجتماعی و تاریخی را معیار بسترسازی برای ساخت برنامه‌های تلویزیونی قرار دهیم بدون شک هیچ کدام به اندازه ادبیات و شخصیت‌های ادبی فرهنگ و زبان فارسی نمی‌تواند دستمایه این فرآیند تولیدی قرار بگیرد. با این حال تهیه‌کنندگان تلویزیون کمتر به این مقوله توجه کرده مگر این‌که برنامه‌ای مناسبتی به‌واسطه روز تولد یا بزرگداشت این افراد تهیه شود که معمولا اکثر آنها قالبی گزارشی و خبری دارد.

این در حالی است که زندگی و آثار بزرگانی مثل سعدی، حافظ و مولوی تا معاصرانی مثل نیما، سهراب و اخوان می‌تواند به تولید یک برنامه جذاب رسانه‌ای منجر شود. بویژه این‌که ادبیات در عین تخصصی بودن به حوزه عمومی هم تعلق دارد و آمیختگی آن با هنر موجب شده تا طیف‌های متنوع و فراوانی از مردم مخاطب این برنامه‌ها شوند. مثل همین برنامه مشاعره که از شبکه آموزش پخش می‌شود و در بین اقشار مختلف جامعه مخاطبان خود را پیدا کرده و اتفاقا از آن جمله برنامه‌هایی است که بهترین ظرفیت را هم از لحاظ مضمون و درونمایه کار و هم از نظر تعداد مخاطب برای پرداختن و توجه به بزرگان ادبی دارد.

براساس خبرهایی که از گوشه و کنار در مورد ساخت برنامه‌های تلویزیونی درباره بزرگان ادبی شنیده می‌شود به نظر می‌رسد صدا و سیما توجه بیشتری به این مقوله نسبت به گذشته پیدا کرده و می‌توان امیدوار بود که محصول این رویکرد تازه، دست‌کم یکی دو برنامه ادبیات‌محور جذاب باشد. مثلا شنیده شده که سری جدید برنامه تلویزیونی «هزار و یک شب» در ۴ محور ادبیات، اجتماع، اندیشه و فرهنگ و تاریخ با رویکرد گفت‌وگومحور روی آنتن شبکه ۴ می‌رود. در این برنامه قسمتی از مستند «سعدی در چین» ساخته رامین حیدری فاروقی به نمایش گذاشته می‌شود. قطعات آوازی با اشعار سعدی که توسط استادان بارز آواز ایران غلامحسین بنان، محمودی خوانساری، حسین قوامی، علیرضا افتخاری و جلال‌الدین تاج نیز از این برنامه پخش می‌شود. همچنین مستند «آیینه فرهنگ» تاثیر و آثار شخصیت‌های ادبی و فرهنگی را در جامعه به تصویر می‌کشد. مستند آیینه فرهنگ به صورت غیرمستقیم آثار و تاثیر شخصیت‌های فرهنگی و ادبی را در زندگی افراد و علاقه‌مندان به ادب و هنر معرفی می‌کند.

انعکاس این آثار در مجموعه مستند پرتره «آیینه فرهنگ» در قالب مصاحبه مردمی و به تصویر کشیدن آثار به‌جای مانده بزرگانی چون سعدی و اقبال لاهوری است.

شکل‌گیری چنین برنامه‌هایی اگرچه می‌تواند امیدوارکننده باشد و علاقه‌مندان حوزه ادبیات، شعر و شاعری را به تلویزیون پیوند بزند، ولی با توجه به جایگاه و ارزش ادبی و هنری این بزرگان در فرهنگ و تمدن ایرانی تعداد این برنامه‌ها خیلی کم بوده و مستلزم توجه بیشتر به این مقوله است. شاید بخشی از ضعف در کم‌مخاطب بودن این برنامه‌ها را فارغ از عدم جذابیت اجرایی آنها باید در پررنگ بودن سویه تخصصی آنها دانست. بسیاری از برنامه‌های ادبی رادیو و تلویزیون واجد نکات مفید و کارشناسانه است، اما به دلیل فقدان جذابیت‌های رسانه‌ای و بی‌توجهی به مخاطبان عام در عمل چندان موفق نیست. این در حالی است که برنامه‌هایی از جنس «کاروان شعر و موسیقی» که از شبکه دوم سیما پخش می‌شد یا همین مشاعره شبکه هفت یا قبل‌ترها برنامه به‌یادماندنی «شاخه طوبی» نمونه‌هایی از برنامه‌های موفق ادبی بودند که مخاطب عام هم داشت. تاکید بر مخاطب عام به معنای سطحی شدن این برنامه‌ها نیست، بلکه ادب و ادبیات از آن دست مقولاتی است که مثل مهندسی و پزشکی، یک دانش تخصصی نبوده و از آنجا که با دل و احساس سروکار دارد بسیاری از مردم با آن ارتباط برقرار می‌کنند و آشنایی قبلی با این مقوله دارند. در کنار برنامه‌هایی مثل مسابقه که شعرخوانی را مبنای یک مسابقه و رقابت تلویزیونی قرار داده، می‌توان شخصیت‌شناسی در حوزه ادب و هنر را نیز دستمایه ساخت یک رقابت جذاب تلویزیونی قرار داد که در کنار اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی به ایجاد سرگرمی‌های آموزنده نیز کمک می‌کند. تجربه نشان داده و یافته‌های روان‌شناسی یادگیری نیز بر آن تاکید می‌کند که آموزش و فرهنگ‌سازی در بستر بازی و سرگرمی از جمله بهترین روش‌های آموزشی و انتقال مفاهیم علمی به دیگران است. شکل‌گیری مسابقات تلویزیونی براساس شخصیت‌شناسی ادبی می‌تواند به انتقال میراث ادبی به نسل جدید کمک زیادی کرده و بسیاری از جوان‌ها را با مشاهیر و مفاخر علمی و ادبی آشنا کند.

اگر هیچ رسانه‌ای مثل تلویزیون واجد قدرت الگوسازی در جامعه نیست پس چرا نباید رسانه ملی از ظرفیت‌های ادبی و شخصیت‌های درخشانی که داریم الگوسازی کرده و از این طریق نسل جوان را از بحران هویت مصون نگه دارد. در تولید برنامه‌های رسانه‌ای‌ ـ ‌ادبی باید به هر دوسویه کار توجه شود تا برنامه از قدرت تاثیرگذاری بر مخاطب برخوردار باشد. اگرچه سعدی شیرین‌سخن است اما یک برنامه کاملا تخصصی می‌تواند از ملاحت آن بکاهد و تماشای برنامه‌ای درباره سعدی را ملال‌انگیز کند. لذا تقویت عناصر و مولفه‌های رسانه‌ای در افزایش مخاطبان این برنامه‌ها تاثیر گذاشته و با رضایت آنها همراه می‌شود. از هر طرف و با هر جهت که به برنامه‌های تلویزیون بنگریم و با همه تلاش‌هایی که در زمینه ادب و هنر شده، اما هنوز جای بزرگان ادبیات کهن ما در تلویزیون خالی است.

سیدرضا صائمی