گریز از پوآرو و شرلوك هولمز

اهمیت چندلر فقط در دنیای ادبیات نیست او هرگاه كه از نوشتن رمان فراغت پیدا می كرد فیلمنامه می نوشت او با تعدادی از كارگردان های بزرگ هالیوود همكاری كرده است

جنگ جهانی دوم تمام شده بود و مردم دیگر آن خوشبینی سال‌های قبل از جنگ را نداشتند.

این حادثه در مقیاس جهانی، بر دیدگاه هنرمندان اثر گذاشت و ردپای آن را می‌توان در آثاری كه در طول جنگ و پس از آن خلق كردند مشاهده كرد. در زمینه داستان‌های پلیسی هم دوران خوشبینی گذشته بود. خوانندگان این داستان‌ها دیگر به نظمی كه در این داستان‌ها وجود داشت چندان اعتقاد نداشتند. بدبینی و نگاه یاس آلود آنها سبب شده بود كه دوره ابر كارآگاهانی همچون شرلوك هولمز و هركول پوآرو به پایان برسد. در همین زمان بود كه همه منتقدان ادبی به این نتیجه رسیده بودند كه داستان پلیسی كلاسیك دچار بن‌بست شده است. ترفند‌ها و شگرد‌های آنها تكراری شده بود. قالب

ریاضی واری كه این داستان‌ها در آن ریخته می‌شدند نیاز به یك بازبینی داشت. همه این دلایل دست به دست هم دادند تا یك تحول اساسی در سبك داستان نویسی پلیسی به وجود بیاید.

خاستگاه این تحول اساسی آمریكا بود و در نشریه‌ای به نام ماسك سیاه، نویسندگانی ظهور كردند كه به داستان نویسی پلیسی جانی تازه دادند و فضایی ساختند كه تاثیر آن حتی مرز‌های ادبیات را هم درنوردید و نوع جدیدی از ژانر سینمایی را هم به وجود آورد.

نویسنده شاخص این جریان ادبی ریموند چندلر بود. نتیجه فعالیت چندلر و چند نفر دیگر از نویسندگان آمریكایی این بود كه داستان‌های پلیسی از سطح آثار سرگرم‌كننده كه ارزش نقد ادبی را ندارند به آثار ادبی جریان‌ساز تبدیل شدند. ریموند چندلر نویسندگی را خیلی دیر آغاز كرد. هر چند او متولد آمریكاست اما به همراه خانواده‌اش به انگلستان مهاجرت كرد و تحصیلات خود را در انگلستان سپری كرد و در جنگ اول جهانی شركت كرد. پس از آن به آمریكا بازگشت و در شركت‌های نفتی واقع در ایالت كالیفرنیا مشغول به فعالیت شد. كار در ایالت كالیفرنیا و زندگی در شهر لس‌آنجلس سبب شد كه او به تصویر درستی از روابط حاكم بین طبقات اجتماعی در این شهر دست پیدا كند. اما با وقوع بحران اقتصادی در آمریكا او هم مانند بسیاری دیگر از مدیران و تاجران ورشكست شد. پس از آن او به علاقه همیشگی خود یعنی نوشتن روی آورد. در آغاز دوران نویسندگی پنجاه سال سن داشت و به مدت ده سال در مجله ماسك سیاه داستان‌های كوتاهی را با پس‌زمینه معمایی چاپ كرد. این ۱۰ سال برای او فرصت مناسبی بود كه در سبك مورد علاقه خود تمرین كند و تم اصلی رمان‌هایش را در همین داستان‌های كوتاه پیدا كند. او در مدت ۱۰ سال هفت رمان نوشت كه اولین و معروف‌ترین آنها، خواب بزرگ است كه در ایران با نام خواب گران ترجمه شده است و آخرین رمان او هم حق‌السكوت نام دارد كه امسال توسط احسان نوروزی ترجمه شد.

● روزگار سپری شده كارآگاهان نابغه

ادبیات پلیسی كلاسیك در روزگار صلح به وجود آمد، مردمان آن زمان به پیشرفت‌های تكنولوژیك بدبین نشده بودند. قهرمانان این داستان‌ها ابر كارآگاهانی بودند كه با استفاده از نبوغ خود، قوه استدلال و استنتاج راز همه معما‌ها را می‌گشودند. در این داستان‌ها طرح توطئه و معما از اصالت برخوردار بودند و همه شخصیت‌ها حتی كارآگاه در زیر سایه حضور پر رنگ معما معنا پیدا می‌كردند. ابر كارآگاهان متعلق به طبقه مرفه جامعه بودند و از سر شكم سیری وارد ماجراهای مختلف می‌شدند و تمام تلاش خود را می‌كردند تا نظم دقیق حاكم بر جهان بورژوازی به هم نخورد اما تجربه از سر گذراندن دو جنگ جهانی و وقوع ركود اقتصادی باعث شد كه آن خوشبینی سال‌های اولیه قرن بیستم رنگ ببازد. حالا برای خوانندگان داستان‌های پلیسی دیگر ترفند‌ها و شیوه‌های

نبوغ آسای كارآگاهان جذاب نبود.

چندلر در كنار نویسندگانی همچون داشیل همت داستان‌های پلیسی را به خیابان‌ها آوردند. شمایل كارآگاهان خود را تغییر دادند و به آنها وجه انسانی‌تری دادند. دنیا دیگر دنیای سابق نبود. شر در همه جنبه‌های زندگی انسان شهری حضور داشت، باندهای جنایتكار در شهرهای آمریكا گسترش پیدا می‌كردند، فساد در ادارات دولتی به خصوص دستگاه پلیس بیداد می‌كرد. همه این عوامل زمینه مناسب را برای ظهور نوع جدید داستان‌های پلیسی فراهم كرد. نویسندگان این داستان‌ها در كنار روایت جذاب و معمایی خود تصویری هم از جامعه روز آمریكا ارائه می‌دادند. تصویری مانند یك جامعه‌شناس، آن چنان كه پل آستر نویسنده معروف آمریكایی نگاه چندلر به آمریكا را این گونه ستایش می‌كند«بعد از منظر و شیوه‌ای كه چندلر برای سخن گفتن درباره آمریكا یافت و آفرید، آمریكا دیگر هیچگاه نتوانست به سان ِ او به خود بنگرد.»

● انسان‌تر از پوآرو و هولمز

جهان داستانی او از دو گروه تشكیل شده است، قاتلان، جنایتكاران، پلیس‌های فاسد و گروه عظیمی كه در خدمت نیروی پنهان شر هستند. گروه دوم، انسان‌هایی كه مورد ظلم قرار گرفته‌اند بیگناه كشته شده‌اند یا بی‌گناه هستند و به جرمی متهم شده‌اند. و در بین این دو گروه كارآگاهی هم هست كه در جهت برقراری عدالت تلاش می‌كند. هنر چندلر این است كه دو گروه را آن چنان در هم می‌آمیزد كه تا پایان داستان مرز خیر و شر از هم مشخص نمی‌شود و سایه‌ای از ترس و خشونت بر فضای رمان سایه می‌افكند. در چنین دنیای مخوفی تنها وجدان بیدار جامعه، كارآگاه است. تصویر كارآگاهی كه چندلر در داستان‌هایش نشان می‌دهد بسیار انسانی‌تر از تصویر‌هایی مانند هركول پوآرو و شرلوك هولمز است. اگر پوآرو و هولمز از سر شكم سیری و برای انجام یك ورزش فكری وارد حل معمای یك جنایت می‌شوند، كارآگاه چندلر برای پول در آوردن و گذران زندگی‌اش دست به این كار می‌زند. او نه تنها نبوغ خارق‌العاده‌ای ندارد بلكه بعضی مواقع هم اشتباهاتی می‌كند كه جانش را به خطر می‌اندازد. تنها نیرویی كه او را در حل معما كمك می‌كند كنجكاوی او است. او با همین كنجكاوی به لایه‌های درونی شهر نفوذ می‌كند و در نهایت موفق می‌شود كه معما را حل كند.

در داستان‌های چندلر در ابتدا همه چیز در سر جای خود قرار دارد و جامعه در سیر طبیعی خود است. در پرونده‌ای هم كه به كارآگاه پیشنهاد می‌شود همه چیز طبق روال عادی خود پیش می‌رود اما كنجكاوی بیش از حد كارآگاه سبب می‌شود كه به صورت تدریجی وارد ماجرایی شود كه فساد حاكم بر شهر را آرام آرام بر او نمایان می‌كند. زبان داستانی او در آثارش زبان فاخر و ادبی مرسوم زمانه نیست. او برای روایت‌های داستان‌هایش زبان پویای مردم كوچه و بازار را بر می‌گزیند. این دلیل كافی است تا داستان‌هایش بعد از این همه سال هنوز هم خواندنی باشد. چندلر حتی در دیالوگ‌نویسی خود سبك خاصی را دنبال می‌كند. دیالوگ‌های بذله‌گو و شوخی كه گاهی به طنز تلخ هم پهلو می‌زند یا دیالوگ‌های گاه عاشقانه گاه به صورت یك بده بستان ادبی را هم به خود می‌گیرد، از نقاط درخشان سبك ادبی چندلر است. دیالوگ‌نویسی او آن قدر خوب است كه بیلی وایلدر فیلمساز مشهور آمریكایی هم به سبك نوشتاری او غبطه می‌خورد.

● مارلوی احساساتی و اخلاق‌گرا

جهان داستانی چندلر همه اینها را دارد اما بزرگ‌ترین ویژگی این جهان خلق شخصیت كارآگاهی به نام فیلیپ مارلو است. مارلو قهرمان هر هفت رمان بلند او از «خواب بزرگ» تا آخرین آنها یعنی «حق‌السكوت» است. شخصیتی كه حضوری اسطوره‌ای در داستان‌ها دارد همه ماجرا‌ها از زبان او روایت می‌شود و چشم‌های او دوربین تصویربرداری بی‌احساسی است كه همه ماجراها را برای ما بدون كم و كاست تعریف می‌كند. آدم احساساتی است و به شدت اخلاق‌گرا اما این اخلاق‌گرایی‌اش را توی بوق نمی‌كند آرام آرام و در طول رمان از حرف‌هایی كه می‌زند و درددل‌هایی كه برای خواننده می‌كند این شخصیت برای ما بیشتر شناخته می‌شود. آدم تكرویی است و به قول خودش كله خر است، هیچ گونه پیوند عاطفی و دلبستگی در دنیا ندارد. حضورش را باید در اسطوره‌های ابتدایی سرزمین آمریكا پیدا كرد. او مانند شخصیت‌های وسترن غرب وحشی تكرو و تنها است. با وجود ظاهر جذاب و خشن‌اش، دل پاكی دارد و به سرعت احساساتی می‌شود برای همین است كه در دنیای فاسد شهر یكی از وجدان‌های بیدار آن است. منتقدان معتقدند كه مارلو صورت آرمانی خود چندلر است كه در داستان‌ها حضور پیدا می‌كند و به تدریج پخته‌تر و انسانی‌تر می‌شود.

● همكاری چندلر با هیچكاك و وایلدر

اهمیت چندلر فقط در دنیای ادبیات نیست. او هرگاه كه از نوشتن رمان فراغت پیدا می‌كرد فیلمنامه می‌نوشت. او با تعدادی از كارگردان‌های بزرگ هالیوود همكاری كرده است. به همراه بیلی وایلدر فیلمنامه غرامت مضاعف را نوشته و برای آلفرد هیچكاك فیلمنامه بیگانگان در قطار را می‌نویسد. اما حضور چندلر به همینجا ختم نمی‌شود. دنیایی كه او در رمان‌هایش خلق می‌كند از همان سال‌ها تا به اكنون نوعی ژانر سینمایی را به وجود آورده است كه ژانر نوآر معروف شده است. فیلم‌های اولیه این گونه سینمایی فیلم‌هایی هستند كه از آثار او اقتباس شده‌اند و به همین ترتیب تعداد بسیار زیادی از فیلم‌های ارزنده تاریخ سینمای خود را وام‌دار دنیایی هستند كه چندلر در داستان‌هایش خلق كرده است.

محمد مقدسی