گرسنگی و نقش آن در سلامت روح و جسم

گرسنگی که در عربی جوع گفته می شود, حالتی در انسان است که شخص احساس می کند نیازمند غذا و خوراک است

گرسنگی که در عربی جوع گفته می شود، حالتی در انسان است که شخص احساس می کند نیازمند غذا و خوراک است. این حالت، واکنش طبیعی بدن به فقدان مواد تأمین کننده سوخت و انرژی و کاهش عناصر مغذی در خون است. البته گاهی به خالی بودن معده از غذا نیز گرسنگی گفته می شود که یک معنای ساده از گرسنگی است.

وقتی انسان گرسنه می شود، نوعی واکنش طبیعی در بدن بویژه معده رخ می دهد و انسان رغبت پیدا می کند تا غذا بخورد. این حالت تا زمان سیری که حالت دیگری از حالات است، ادامه می یابد. هر چند در ظاهر به نظر می رسد که گرسنگی حالت منفی برای بدن است؛ اما نویسنده در این مطلب بر آن است تا نقش آن را در سلامت روح و جسم بر اساس آموزه های وحیانی اسلام بیان کند.

● رغبت به غذا، واکنش به گرسنگی

گرسنه بودن، به معنای احتیاج به خوردن داشتن (فرهنگ فارسی، ج۳، ص۳۲۵۹، «گرسنگی») و در مقابل سیری است. (لغت نامه، علی اکبر دهخدا، ج۱۱، ص۱۶۸۱۸)

گرسنگی، احساسی درونی و ناشی از کمبود سوخت و انرژی دریافتی است که فرد را به سوی خوردن تحریک می کند. این احساس واقعی در اثر کمبود قند خون و کوچک شدن حجم معده ایجاد می شود. در این زمان است که میل به خوردن در انسان پدید می آید که آن یک نوع تحریک درونی به سوی دریافت مواد غذایی است. البته در برخی از افراد این میل به خوردن، دایمی و از نوع کاذب است و شخص همواره گرایش به دریافت مواد غذایی دارد بدون اینکه نیاز واقعی یک کمبود حقیقی قند داشته باشد. البته این رفتار بیشتر جنبه ارثی دارد. به همین علت است که متخصصین تغذیه می گویند بهتر است افراد چاق پس از دریافت نیازشان بلافاصله سفره را ترک کنند؛ زیرا اگر سر سفره بمانند به خوردن ادامه می دهند؛ چون اینان هرگز احساس سیری نمی کنند و علت آن این است که احساس سیری در سه حالت ایجاد می شود: ۱-پر شدن معده؛ ۲-افزایش قند خون؛ ۳- سپری شدن ۲۰دقیقه از زمان آغاز غذا خوردن. گرسنگی طبیعی به معنی این است که بدنتان نیاز به سوخت دارد. پس زمانی که علامتی از گرسنگی در خود نمی بینید، نباید غذا بخورید و غذا خوردن در این حالت نه تنها اصلا دلپذیر نیست؛ بلکه بسیار زیانبار است و به سلامت بدن شما زیان می رساند. اما هنگامی که احساس گرسنگی واقعی به شما دست می دهد و غذا می خورید نه تنها احساس بهتری دارید بلکه مواد غذایی به شکل مناسبی جذب بدن می شود. معده هر کسی به یقین کمی بزرگ تر از مشت اوست پس به اندازه قابل قبول غذا بخورید، این طوری نه زیاد گرسنه می مانید و نه آن قدر می خورید که احساس پری و ترکیدگی و نفخ کنید و از غذا سیر شوید.

در خوردن نباید چنان خورد که از دهان برآید و حالت تهوع و استفراغ به شما دست دهد، یا احساس پرخوری و ترکیدگی در شما پدید آید. البته از آن جایی که احساس سیری پس از مدتی از آغاز غذا خوردن یعنی حدود بیست دقیقه بعد از اولین لقمه های غذا دست می دهد، پس باید در خوردن غذا شتاب نکرد و به آهستگی غذا را جوید تا هم بزاق دهان آن را از مواد تجزیه کننده اشباع کند و هم معده کمتر اذیت شود و هم فرصت داده شود تا سیری واقعی از مراکز عصبی به مغز ارسال شود. از این رو از آداب سفره، آهسته خوردن و جویدن غذا و تمرکز بر آن است بی آن که به سخن گفتن یا دیدن مثلا تلویزیون یا خواندن روزنامه مشغول شود.

● اعتدال در پاسخ گویی به نیازهای طبیعی

اگر انسان به نیازهای غذایی یا جنسی خود پاسخ ندهد، نه تنها سلامت بدن خود را از دست می دهد و از رشد و نمو باز می ایستد، بلکه گرسنگی و تشنگی می تواند انسان را بکشد و به هلاکت افکند. فقدان آب یا خوراکی در بدن در مدت سه یا یک هفته بسته به شرایط شخص و محیط موجب مرگ انسان می شود. بنابراین، انسان نخستین نیاز خود را پاسخ گویی به این نیازها و تامین آن قرار می دهد.

اما انسان ها گاه در پاسخ گویی به این نیازهای طبیعی راه افراط را در پیش می گیرند. از این حالت در آیات و روایات به عنوان هواهای نفسانی یاد می شود که البته اختصاص به تغذیه ندارد و شامل امور دیگری چون مقام، ثروت، شهوت جنسی و امور دیگری نیز می شود. (آل عمران، آیه ۱۴؛ اعراف، آیه ۱۷۶؛ جاثیه، آیه ۲۳ و آیات دیگر)

شکی نیست که گرسنگی به معنای فقدان مواد سوختی مورد نیاز بدن، یک بلا و آفت است که افزون بر کاهش رشد و بالندگی جسمی و نمو آن یا حتی هلاکت و مرگ در صورت تداوم، آثار و تبعات زیانبار اجتماعی و سیاسی چون سلطه پذیری و پذیرش حکومت مستکبران و ظالمان را به دنبال خواهد داشت. (یوسف، آیات ۵۸ تا ۶۱) از این رو خداوند در آیه ۱۱۲ سوره نحل از گرسنگی به عنوان یک بلای اجتماعی سخن به میان آورده و رفع آن را نشانه عنایت الهی و موجب شکرگزاری دانسته است. (شعراء، آیه ۷۹؛ قریش، آیات ۳ و ۴)

خداوند همچنین وجود گرسنگی در جامعه ای را از نشانه های خشم الهی نسبت به جوامع ناسپاس و کافر دانسته و می فرماید که خداوند با فقر و گرسنگی جوامع انسانی را تنبیه و مجازات می کند. (نحل، آیات ۱۱۲ و ۱۱۳) خداوند یکی از عذاب های دوزخیان را گرسنگی می داند (غاشیه، آیات ۶ و ۷) که این خود بهترین گواه بر این است که گرسنگی جوامع یک عذاب الهی است.

یکی از واجبات دولت اسلامی ریشه کنی فقر و گرسنگی در جامعه اسلامی است و این مهم نیز تنها با تقوا (نحل، آیات ۱۱۲) و همکاری مردمی و تلاش همگانی مردم امکان پذیر است. (فجر، آیه ۱۸)

● گرسنگی اختیاری به عنوان یک فضیلت

اما باید به این نکته توجه داشت که امساک از خوردن و آشامیدن و گرسنگی دادن به خود به صورت اختیاری، یکی از راه های مبارزه با هواهای نفسانی است، زیرا ریشه و خاستگاه طغیان هواهای نفسانی در سیری نهفته است از این رو قرآن، حرکت در راه خدا و طریق ایمان را همراه با سختی و گرسنگی می داند (بقره، آیات ۱۵۳ و ۱۵۵، توبه، آیات ۱۱۹ و ۱۲۰)، چرا که سیری، شهوات را برمی انگیزد.

خداوند در آیات چندی تحمل گرسنگی را در پی دارنده رحمت و هدایت (بقره، آیات ۱۵۵ تا ۱۵۷) و بهترین و نیکوترین پاداش از سوی خداوند (توبه، آیات ۱۱۹ و ۱۲۰) می داند و از آن به عمل صالح و دارای ارزش و پاداش (توبه، آیه ۱۲۰) و نشانه ای از صداقت مومنان (توبه، آیات ۱۱۹ و ۱۲۰) یاد می کند.

اعتدال در تغذیه بهترین شیوه برای دست یابی به حالتی است که از آن به مدیریت نفس و تقوا یاد می شود. اعتدال در تغذیه به این است که به شکل پرخوری نباشد و شخص معده خود را اشباع نکند. پیامبر(ص) فرمود: نحن قوم لاناکل حتی نجوع و اذا اکلنا لا نشبع، ما قومی هستیم که تا گرسنه نشویم غذا نمی خوریم و پیش از سیری، دست از غذا می کشیم. (سنن النبی، ص۲۲۶)

اما اگر انسان به شهوت غذایی دچار شود و بخواهد همواره معده خود را پر نگه دارد، باید بداند که این شهوت او را به دردها و رنج های بسیار بدنی و روحی و نیز دنیوی و اخروی دچار خواهد کرد، چرا که اصولا شهوت جز این اقتضایی ندارد. امام علی(ع) در این باره فرمودند: کم من شهوه ساعه اورثت حزنا طویلا، چه بسیار خواهش های نفسانی لحظه ای، که اندوه طولانی در پی دارد. (جهاد النفس، ح۳۹)

از نظر اسلام یکی از مصادیق گناه این است که انسان بدون احساس گرسنگی، غذا بخورد. چنین روشی از نظر اسلام زشت و ناپسند است و می بایست ترک شود. پیامبر خدا در این باره می فرماید: کبر مقتا عندالله الاکل من غیرجوع، والنوم من غیر سهر، خوردن بدون گرسنگی و خوابیدن بدون بیداری کشیدن (و احساس نیاز به خواب)، نزد خداوند، گناهی بزرگ است. (کنزالعمال، ج۶۱، ص ۰۸، ح ۴۴۰۱۱)، چرا که خوردن بدون گرسنگی تاثیرات منفی بر جسم و جان آدمی می گذارد.

بسیاری از انسانها گرفتار شهوت چشمی هستند؛ به این معنا که چشم می بیند و دل هوس می کند. از این رو گاه با این که گرسنه نیستیم ولی گرفتار شهوت چشم هستیم و می خواهیم برای رضایت چشم و دل، معده خود را اشباع کنیم.

لقمان حکیم درباره نقش منفی پرخوری و سیری در بیماری تن و روان به فرزندش هشدار داده و می فرماید: یا بنی اذا امتلأت المعده نامت الفکره و خرست الحکمه و قعدت الاعضا عن العباده ؛ فرزندم هرگاه شکم پر شود، فکر به خواب می رود و حکمت، از کار می افتد و اعضای بدن از عبادت باز می مانند. (مجموعه ورام، ج۱، ص۲۰۱)

پیامبرخدا(ص) نیز درباره نقش گرسنگی در علم آموزی می فرماید: اذا رأیتم اهل الجوع و التفکر فاقتربوا منهم؛ فانه تجری الحکمه معهم؛ چون اهل گرسنگی و تفکر را دیدید و به آن نزدیک شوید؛ چراکه حکمت، آنان را همراهی می کند. (کنزالعمال، ج۹، ص۷۳ ، ح ۲۴۸۱۸)

آن حضرت (ص) همچنین در جایی دیگر به علم آموزان سفارش می کند که دانش را در دل گرسنگی جست وجو کنند. خداوند عزوجل می فرماید: «پنج چیز را در پنج چیز نهادم؛ اما مردم آنها را در پنج چیز دیگر می جویند و نمی یابند: دانش را در گرسنگی و رنج و تلاش قرار دادم، درحالی که مردم آن را در سیری و آسایش می جویند. در نتیجه آن را نمی یابند. (عوالی الألی، ج۴، ص۱۶، ح۱۱)

● پنج شاخصه کمال

عارفان خوش ذوق گرسنگی اختیاری و مدیریت نفس را یکی از عوامل رساندن انسان به کمال دانسته اند:

صمت و رجوع و سهر و خلوت و ذکر به مدام

ناتمامان جهان را کند این پنج تمام

بنابراین می بایست به گرسنگی اختیاری به عنوان یک روش خودسازی توجه داشت که با آن می توان به کمالات انسانی دست یافت و مسیر ترقی و رشد مادی و معنوی و سلامت تن و روان را پیمود و به کمال رسید.

● نقش گرسنگی در سلامت

گرسنگی به معنای مدیریت شهوت غذایی، نقش بسیار مهمی در سلامت تن و روان دارد. به گفته دانشمندان تغذیه، رژیم های غذایی تأثیرات فیزیولوژیکی و اثرات مفید بر جسم انسان دارد. تأثیرات آن از تصفیه و سم زدایی بدن گرفته تا کسب تعادل بدن و در نتیجه ایجاد نظم فیزیکی در گذران زندگی روزانه بر روزه گیر مشهود است.

آرتور والاس نویسنده آمریکایی مزیت هایی برای روزه به عنوان یک رژیم غذایی مناسب قائل است. از جمله این آثار می توان به روشن شدن چشم ها، تنفس راحت، صاف شدن پوست و آرامش اعصاب و سلامت زیستن جسمی روحی و روانی بدن اشاره کرد.

همچنین روزه، داروی مناسبی برای کمردرد ناشی از گرفتگی ماهیچه ای و استرس است. از نظر روانی نیز دلواپسی و اضطراب از بیماری هایی است که روزه در درمان آن موثر است.

چنانکه گفته شد هنگامی که احساس گرسنگی واقعی به شما دست می دهد و غذا می خورید، نه تنها احساس بهتری دارید، بلکه مواد غذایی به شکل مناسبی جذب بدن می شود. امام هادی(ع) درباره نقش گرسنگی در ایجاد احساس لذت در غذاخوردن می فرماید: «السهر الدللمنام و الجوع یزید فی طیب الطعام؛ شب زنده داری، خواب را شیرین و گرسنگی، غذا را لذت بخش تر می کند. (تنبیه الخواطر، ص۱۱۴،ح۸۱)

گرسنگی طولانی هرچند که سخت و دشوار است اما اگر این عمل در راه خدا و آمادگی برای جهاد و مانند آن باشد، برای دنیا و آخرت انسان بسیار مفید است. از جمله فواید گرسنگی طولانی می توان به افزایش قدرت فکر و حافظه اشاره کرد. پیامبر(ص) می فرماید: افضلکم منزله عندالله تعالی اطولکم جوعا و تفکرا، وابغضکم الی الله تعالی کل نووم و اکول و شروب؛ بلندپایه ترین شما نزد خداوند متعال کسی است که مدتهای طولانی تری گرسنگی بکشد و به تفکر بپردازد و منفورترین شما نزد خداوند متعال هر آن کسی است که پرخواب و پرخور و پرنوش باشد. (تنبیه الخواطر، ج۱، ص۰۰۱- منتخب میزان الحکمه، ص۸۴۴)

آن حضرت (ص) درباره نتیجه اخروی گرسنگی نیز می فرماید: طوبی لمن طوی وجاع، اولئک الذین یشبعون یوم القیامه ؛ خوشا به حال آنکه که شکم، تهی می دارند و گرسنگی می کشند. آنان کسانی اند که در روز قیامت، سیر می شوند. (الجعفریات، ص ۵۶۱)

بنابر این گرسنگی در دنیا سیری در آخرت را به دنبال خواهد داشت؛ چنان که پیامبر خدا درجایی دیگر می فرماید: ان اهل الجوع فی الدنیا هم اهل الشبع فی الاخره ، و ان أبغض الناس الی الله المتخمون الملا، همدمان گرسنگی دراین سرای، همدمان سیری در سرای دیگرند و منفورترین مردم نزد خداوند، پرخوران سیرند. (تنبیه الخواطر، ج ۱، ص ۲۰۱).

درباره نقش گرسنگی درکسب تقوا و مدیریت نفس آیات و روایات بسیاری وجود دارد.

کسی که می خواهد به تقوا و پاکدامنی و زهد و ورع برسد و مسیر الهی را به درستی بپیماید و سالک میدان معرفت شود می بایست از گرسنگی به عنوان بهترین یاور و کمک کننده بهره گیرد. امام علی (ع) درباره نقش گرسنگی در این زمینه می فرماید:نعم عون الورع التجوع؛ گرسنگی کشیدن، چه نیکو یاوری برای ورع و پاک دامنی است! (غرر الحکم،ح ۳۲۹۹)

بنابراین برای دفع شهوات و شرور و بدی های نفس و هواهای آن به گرسنگی به عنوان شکننده قدرت شهوت توجه داشت.

انسان با گرسنگی اختیاری می تواند بر هواهای نفسانی خود چیره شود و تقوا را درخود تقویت کند و شیطان را در تنگنا قرار دهد؛ زیرا شیطان از هواهای نفسانی خوشش می آید و هرگونه مبارزه با آن را ناخوش می دارد. پس برای در تنگنا قراردادن شیطان می بایست به گرسنگی اختیاری رو آورد. پیامبر خدا می فرماید: ان الشیطان لیجری من ابن آدم مجری الدم، فضیقوا مجاریه بالجوع؛ شیطان در درون آدمی زاده بسان خون جریان می یابد. گذرگا ه های او را با گرسنگی، تنگ کنید. (بحارالانوار، ج ۷۰، ص ۲۴)

البته چنانکه معلوم شد گرسنگی زمانی تاثیرمعنوی و روحی بر انسان بجا می گذارد که اختیاری و از روی اراده و خواست قلبی و به هدف تقرب به خدا باشد راهکاری مهم برای مبارزه با نفس به شمار می رود اما اگر این گرسنگی به اجبار و از سوی ناچاری و عدم تمایل باطنی باشد تاثیر روحی ندارد و در پیشگاه خداوند اجر و مزدی نخواهد داشت.

آنچه بیان شد گوشه ای از فواید و آثار گرسنگی اختیاری است که مسلمانان در ماه رمضان آن را تجربه می کنند. گرسنگی اختیاری درکنار دیگر اعمال واجب آن به انسان کمک می کندتا به تقوا دست یابد و بتواند نفس خویش را مدیریت کند و اجازه ندهد تا در مسیر دیگری که از آن به پیروی هوای نفس یاد می شود قرارگیرد و خود را به هلاکت افکند.

فرشته محیطی