صادرات شکافی

رشد سالانه ۶ درصدی کل صادرات و رشد چشمگیر صادرات غیرنفتی اگر چه مثبت ارزیابی می گردند, اما بررسی هر کدام حقایق دیگری را بازگو می کند

نیم قرن از دورانی که مرکانتیلیست ها برای کسب طلای بیشتر و تقویت قوای اقتصادی کشورشان به تجارت می پرداختند گذشته، اما هنوز تجارت اهداف مشابهی را دنبال می کند. با این تفاوت که نظریه برنده-بازنده در آن دوران به نظریه برنده-برنده در دوره کنونی تبدیل شده است. اما به راستی همچنان تراز تجاری مثبت یکی از نشانه های برنده بودن است.

به همین خاطر است که تاریخ تجارت همواره برای صادرات ارزش ویژه ای قایل شده است.

● چگونه رشد کرده ایم؟

صادرات کالای ما از حدود ۹ میلیارد دلار در سال های ابتدایی دهه ۵۰ خورشیدی به رقمی در حدود ۱۰۰ میلیارد دلار در سال های پایانی دهه ۸۰ رسیده است. به این ترتیب سالانه حدود ۶ درصد رشد صادرات داشته ایم. این رشد در صادرات اگرچه رقم قابل قبولی برای اقتصاد ایران است، اما توجه به اجزای این صادرات می تواند ابعاد تازه ای از مسأله را آشکار سازد.

تنها ۷ درصد از کل صادرات کالایی کشورمان در سال ۵۲ غیرنفتی بوده و در سال ۹۰ این نسبت فقط به ۲۳ درصد رسیده است. به عبارت بهتر می توان گفت حدود ۸۰ درصد از رشد ارزش کل صادرات ما طی این سال ها مدیون نفت بوده است؛ البته نه مدیون رشد تولید، بلکه بیشتر مدیون رشد قیمت آن.

● اجزای صادرات

طبق آمار کارشناسی نشده گمرک ایران، در سال ۸۹ حدود ۱۶ میلیارد دلار (۴۸ درصد) از صادرات غیرنفتی ما را میعانات گازی و محصولات پتروشیمی تشکیل داده اند. بنابراین می توان ادعا کرد که نیمی از صادرات غیرنفتی کشورمان عملاً نفتی است! تنها ۳/۳ میلیارد دلار (۱۱ درصد) از کل صادرات ۷/۲۹ میلیارد دلاری غیرنفتی ما را صادرات خدمات فنی-مهندسی تشکیل می دهند. به بیان ساده تر ما هنوز درگیر خام فروشی هستیم و نتوانسته ایم ارزش افزوده بالایی در بخش صادرات داشته باشیم.

بر اساس آمار گمرک برای سال ۹۰، حدود ۲۷ درصد از صادرات غیرنفتی ایران را صادرات کالاهای صنعتی تشکیل می دهند. از سوی دیگر برآورد «اقتصاد ایران» از صادرات غیرنفتی در این سال رقمی معادل ۸/۲۳ میلیارد دلار بوده است. در واقع می توان گفت تنها ۴/۶ میلیارد دلار از کل صادرات ۶/۱۱۳ میلیارد دلاری کشورمان را صادرات کالاهای صنعتی تشکیل داده است – به این معنی که صادرات صنعتی ما نتوانسته سهمی بیش از ۶ درصد در صدور کالاها و خدمات ایرانی داشته باشد.

اما دلیل عمده تأکید بر صادرات غیرنفتی از سوی سیاست گذاران اقتصادی، به نقش صادرات صنعتی در حرکت کشور به سمت توسعه یافتگی برمی گردد. صرف افزایش صادرات غیرنفتی بدون توجه به اجزای آن نمی تواند نشان دهنده توسعه صنعتی کشور باشد.

● در لوای مقایسه

امارات عربی متحد یکی از شرکای اصلی تجاری کشورمان است. با توجه به ساختار نفتی و غیرنفتی این کشور، مقایسه آمار صادرات غیرنفتی ما و این کشور خالی از لطف نخواهد بود. صادرات غیرنفتی امارات در سال ۲۰۱۱ بر اساس اطلاعات اداره گمرک فدرال این کشور، به رقمی معادل ۱۱۴ میلیارد و ۶۷ میلیون درهم بالغ شده است. با فرض برابری هر دلار با ۶۶/۳ درهم امارات این رقم برابر با ۲/۳۱ میلیارد دلار خواهد بود که به خودی خود از صادرات غیرنفتی کشورمان در این سال بیشتر است. اما نکته جالب اینجا است که امارات در همین سال حدود ۶/۵۷ میلیارد دلار صادرات مجدد داشته است. به عبارت بهتر نقش ترانزیتی این کشور مجموع صادرات غیرنفتی اش را به رقمی معادل ۸/۸۸ میلیارد دلار رسانده است.

مقایسه اندازه اقتصاد ایران و امارات چه پاسخی برای این ارقام خواهد داشت؟ آیا احیای نقش ترانزیتی کشورمان - که قدمتی باستانی دارد - دور از دسترس است؟ امارات کدام مسیر را طی کرده است که از دید ما مغفول مانده است؟ و هزاران سؤال دیگر که هر یک می توانند سرفصلی مجزا برای تحقیقات و گزارشات پیش رو باشند.