عدالت برای رحمت

مساوات و برابری یكی از مهم ترین آموزه های دین مبین اسلام است و آیات و روایات بسیاری وجود دارند كه قرآن كریم و ائمه اطهار ع در آنها بر حفظ حقوق و تساوی تمام مردم در برابر قانون و نفی تبعیض و ظلم تاكید بسیار دارند

مساوات و برابری یكی از مهم ترین آموزه های دین مبین اسلام است و آیات و روایات بسیاری وجود دارند كه قرآن كریم و ائمه اطهار(ع) در آنها بر حفظ حقوق و تساوی تمام مردم در برابر قانون و نفی تبعیض و ظلم تاكید بسیار دارند.

عدالت در اسلام بر اركان عمیقی استوار است، زیرا عالم هستی و كائنات به كلی تحت نظر خداوند حكیم هستند كه تمام كردار و رفتار ما در دادگاه عدل او مورد قضاوت قرار می گیرد. همه ما از خاك هستیم و همه به سوی خاك بازمی گردیم و تمام افراد بندگان خدا هستند. این تلقی از جهان و انسان مساعدترین زمینه برای پذیرش عدالت است كه از نظر قرآن فطری است. قرآن می فرماید كه ما آشنایی با خوبی ها و بدی ها را به طور فطری در انسان قرار داده ایم: فألهمها فجورها و تقویها (شمس‎/۸ )

در فطری بودن عدالت همین بس كه حتی ظالمان نیز می كوشند تا ظلم خود را توجیه كرده و عادلانه جلوه دهند.

مسأله عدالت از نظر پیامبر(ص) نیز از اهمیت فراوانی برخوردار است، چنانكه ایشان فرموده اند: عدل ساعه خیر من عباده سبعین سنهً قیام لیلها و صیام نهارها (جامع السادات، ج،۲ ص ۲۲۳) ▪یعنی: یك ساعت عدالت از هفتاد سال عبادتی كه روزهای آن روزه و شب های آن احیا داشته باشید، بهتر است.

حضرت علی(ع) نیز درباره اهمیت عدالت فرموده اند: العدل حیات و الجور ممات یعنی: عدالت، زندگی و ظلم، مرگ است. از نظر امام علی(ع) مردمی كه تسلیم ظلم و ستم شده اند در واقع مرده هستند. اصلاً یكی از مهم ترین دلایل بعثت پیامبران و یكی از مهم ترین وظایف و مسئولیت های آنان همانا استقرار عدالت در اجتماع است. قرآن درباره دعوت امت به بندگی خداوند و مخالفت با ظلم و طاغوت می فرماید: ان اعبدوا الله واجتنبوا الطاغوت (نحل‎/۳۲)

▪یعنی: بندگی خدا كنید و از طاغوت دوری نمایید.

همچنین قرآن در مبارزه با انواع اسارت ها و زدودن موهومات و خرافات كه از مهم ترین وظایف پیامبر(ص) است، می فرماید: و یضع عنهم اسرهم و الاغلال التی كانت علیهم (جمعه‎/ ۳) یعنی: پیامبر(ص) سنگینی و زنجیرهایی را كه بر مردم نهاده شده برمی دارد و آنان را آزاد می كند. هدف نهایی و عالی انبیا این است كه آن چنان ایمان به خدا و معاد را در مردم احیا كنند و چنان اخلاق و طرز تفكر الهی را در تار و پود فرد و جامعه به وجود آورند كه مردم خودشان به عدل و قسط قیام كنند.قرآن در این باره می فرماید: لقد أرسلنا رسلنا بالبینات و أنزلنا معهم الكتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط (حدید‎/۲۵)یعنی: ما پیامبران خود را با در دست داشتن دلایل روشن و كتاب آسمانی و معیار سنجش حق و باطل برای مردم فرستادیم تا مردم در پرتو این رهبران و قوانین آسمانی با آگاهی و انتخاب به عدل قیام كنند.در این آیه شریفه به هر دو قدرت مادی و معنوی یعنی كتاب و بینات و میزان اشاره شده، زیرا هر یك از آنها قدرت و پشتوانه ای معنوی برای استقرار عدل است و عبارت و أنزلنا الحدید كه در ادامه این آیه است اشاره به قدرت مادی دارد تا عاصیان بدانند كه اگر با عدالت الهی مخالفت كنند با قدرت تمام سركوب می شوند. در زمان خلافت امیرمومنان حضرت علی(ع)، گروهی بر ایشان ایراد می گرفتند كه شما چرا اموال بیت المال را به طور یكسان تقسیم می كنید؟

مولای متقیان(ع) پاسخ فرمود: لو كان المال لی لسویت بینهم فكیف و انما المال مال الله خطبه ۱۲۶ نهج البلاغه.

▪یعنی: اگر این اموال، ملك شخصی خودم بود به طور یكسان تقسیم می كردم تا چه رسد كه اینها مال خدا و مربوط به همه مردم است.

یكی از امتیازات عالی مكتب اسلام این بود كه در دوره جاهلیت، تمام اختلافات و تبعیض ها را میان افراد و نژادها و قبایل از بین برد و با تمام قوا امتیازات ستمگران را نابود ساخت. قرآن كریم در این باره می فرماید: ان اكرمكم عندالله أتقیكم (حجرات‎/۱۳)یعنی: همانا گرامی ترین افراد نزد خداوند با تقوی ترین آنهاست. همچنین در سوره روم می فرماید: و من آیاته اختلاف السنتكم و ألوانكم (روم‎/۲۲)یعنی: این تفاوت شكل ها و رنگ ها و زبان های شما همه از نشانه های قدرت خداست. پیامبر گرامی اسلام در حجه الوداع مردم را جمع كرد و فرمود: تمام مسلمانان از هر قبیله و نژاد و زبانی كه هستند با هم برابرند . (سفینه البحار،ج،۲ ص ۳۴۸)

قبیله قریش به این دلیل كه سرپرست خانه كعبه بودند دچار خودبرتربینی و غرور شده بودند، از این رو در مراسم حج، یكی از اعمال را - رفتن به صحرای عرفات- ترك می كردند و به جای آن به مزدلفه می رفتند و می گفتند ما اهل حرم خدا هستیم و از حرم جدا نمی شویم. قرآن در سوره بقره در این باره فرمود: ثم أفیضوا من حیث أفاض الناس (بقره‎/ ۱۹۸)

▪یعنی: شما از همان جایی كه مردم دیگر می روند، بروید.

خود شخص پیامبر اسلام(ص) آنچنان ساده و بی آلایش می زیست كه گاهی یك فرد ناشناس كه وارد مسجد می شد، ایشان را نمی شناخت و پس از مدتی كه در چهره ها می نگریست، می پرسید: كدام یك از شما پیامبر هستید؟

پیامبر(ص) به هنگام نشستن با اصحاب همواره دایره وار می نشست و به بالا و پایین جلسه بی تفاوت بود.

عدالت در اسلام و اجرای آن به حدی حائز اهمیت است كه نه تنها درباره دوستان، بلكه با دشمنان- و حتی در میدان جنگ- نیز مورد سفارش و تاكید واقع شده است. قرآن می فرماید: فان قاتلوكم فاقتلوهم كذالك جزاء الكافرین (بقره‎/ آیه ۱۹۱)یعنی: اگر دشمن شما را می كشد، آنگاه شما هم آنها را بكشید.همچنین در زمان جاهلیت، رسمی احمقانه وجود داشت، یعنی اگر شخصی از یكی از قبایل كشته می شد، تمام آن قبیله به پا می خواستند و تا چند نفر را به انتقام همان یك نفر نمی كشتند، آرام نمی گرفتند. قرآن درباره این تعصب كور می فرماید: و من قتل مظلوماً فقد جعلنا لولیه سلطاناً فلایسرف فی القتل (اسراء‎/ ۳۳)

▪یعنی: هر كس مظلومانه كشته شود، برای او سرپرستی قرار دادیم كه دارای اختیار است (كه اگر خواست قصاص كند و اگر خواست دیه بگیرد) ولی حتی سرپرستان مقتول نیز حق ندارند در انتقام و كشتن اسراف و زیاده روی كنند و عبارت: فلا یسرف فی القتل در این آیه ناظر به همین معنا است.

حضرت امیر- علی(ع)- پس از ضربت خوردن به فرزندانش می فرماید: لاتقتلن بی الا قاتلی، فاضربوه ضربهً بضربه (نهج البلاغه صبحی صالح‎/ ص۴۲۲)یعنی: هرگز به خاطر شهادت من دست به قتل عام نزنید و تنها قاتل را بكشید. او یك ضربه به من زد، شما هم فقط یك ضربه به او بزنید.

علی(ع)- شهسوار اسلام- و خلیفه مقتدر وقت درخون خود می غلطد، ولی از مدار عدالت بیرون نمی رود.

قرآن مجید نیز درباره رعایت عدالت با دشمنان می فرماید: فمن أعتدی علیكم فاعتدوا علیه بمثل ما اعتدی علیكم و اتقوا الله (سوره بقره‎/ آیه ۱۹۳)یعنی: اگر بر شما تعدی و ظلم كردند، شما نیز به همان مقدار حق تعدی به آنها را دارید.

به راستی، دین اسلام، دین عطوفت و اعتدال است. دین اسلام حتی مومنان را به صبركردن و عدم انتقام از دشمنان دعوت می كند. قرآن كریم در این باره می فرماید: و ان عاقبتم فعاقبوا بمثل ماعوقبتم (نحل‎/ آیه ۱۲۶)یعنی: اگر اهل عفو و صبر نیستید و می خواهید حتماً عقوبت و مجازات نمایید، پس عقوبت كنید همانند آنچه خودتان مورد عقوبت قرار گرفته اید نه سخت تر. و در این مورد ادامه می دهد: و لئن صبرتم لهو خیر للصابرین یعنی: اگر صبر كنید بهتر است.ماجرای زیر موضع اسلام را در مورد رعایت انصاف به خوبی نشان می دهد: پیامبر گروهی را برای روشن شدن تكلیف یهودیان خیبر فرستاد. یكی از آنها اموال خود را در پناه كوهی قرار داد و به استقبال مسلمانان آمد و اظهار اسلام كرد. بعضی از مسلمانان عجله كردند و گفتند اسلام او تزویر و حیله است، او به خاطر ترس از جان و حفظ اموال خود چنین اظهار می كند و بالاخره او را كشتند، این آیه نازل شد:

لا تقولوا لمن القی الیكم السلام لست مؤمنا تبتغون عرض الحیوه الدنیا (نساء‎/ ۹۴)قرآن در این آیه توصیه می كند به شخصی كه اظهار اسلام می كند نگویید تو مسلمان نیستی تا بدین وسیله راه كشتن او را نزد خود هموار و او را به ناحق بكشید و اموال او را به غنیمت بردارید، از این قضاوت های عجولانه دوری كنید. البته معنای این حرف زودباوری و تسلیم در برابر هر نوع حیله دشمن هم نیست، زیرا در پایان همین آیه سفارش شده در این قبیل موارد لازم است تحقیق كنید نه در كشتن عجله كنید و نه ساده لوحانه به هر اظهاری دل ببندید، بلكه راه میانه كه همان حفظ عدالت اجتماعی است تحقیق و بررسی است و این است مكتب ما و عدالت اجتماعی ما درباره جنگ ها و برخورد با مخالفان كه نسبت به افراد بی آزار عدالت و محبت و نسبت به افراد موذی عقوبت و جزای به مثل شود.دین اسلام حتی در مورد عبادت كردن نیز دستور به عدالت می دهد.

اما صادق(ع) می فرمایند: لاتكرهوا الی انفسكم العباده (اصول كافی، ج،۲ ص۸۶)

▪یعنی: عبادت را برخود تحمیل نكنید.

در اسلام و قرآن، رعایت اعتدال و انصاف در تمام شئون حیات فردی و اجتماعی، در قصاص، در مدح و انتقاد، در انفاق، در مخارج، در محیط خانه، در اقتصاد، در كار، در توزیع و مصرف، به شدت مورد تاكید و سفارش واقع شده است.

قرآن برای برپایی و استقرار عدالت در جامعه، مردم را به پیامبران ارجاع داده و فرموده است: فأن تنازعتم فی شیئی فردوه الی الله و الرسول ان كنتم تومنون بالله والیوم الاخر (نسا‎/ ۵۹)یعنی: اگر در امری با هم نزاع داشتید به خدا و پیامبر رجوع كنید، اگر به خدا و روز آخرت ایمان دارید، قابل ذكر است كه در موارد دیگری كه خطر انحراف از مرز عدالت و تجاوز به حقوق یكدیگر پیش می آید، باید به علمای عادل مراجعه كرد تا طبق حكم خدا فرمان دهند.معمولاً دو عامل مهم برای انحراف از مرز عدالت وجود دارد كه قرآن به هر دوعامل توجه فرموده است: اولین عامل انحراف، حب ذات و علاقه ها و روابط است. قرآن در این باره می فرماید: یا ایها الذین آمنو كونوا قوامین بالقسط شهداء لله ولو علی انفسكم او الوالدین و الاقربین ان یكن غنیاً او فقیراً فالله اولی بهما (نسا‎/ ۱۳۵)یعنی: ای كسانی كه ایمان آورده اید، كاملاً به عدالت قیام كنید و گواهی های شما فقط برای خدا باشد، گرچه به زیان خود شما یا والدین و بستگان تمام شود و مسأله فقیر بودن یا غنی بودن در گواهی دادن شما اثر نكند، زیرا خدا سزاوارتر است به اینكه از آنها حمایت كند. یعنی مسئولیت شما فقط دفاع از حق است بدون هیچ گونه ملاحظه فامیلی یا اقتصادی.این آیه به علاقه های خطرناك اشاره می كند كه مبادا آن دوستی ها و مسائل عاطفی و فامیلی شما را از مرز عدالت دور كند.دومین عامل برای اینكه انسان در خط عدالت حركت نكند، مسأله ناراحتی هایی است كه انسان از فردی و یا گروهی می بیند و در این زمینه نیز قرآن می فرماید: یا ایها الذین امنو كونوا قوامین لله شهداء بالقسط ولا یجرمنكم شنآن قوم علی الا تعدلوا اعدلوا هو اقرب للتقوی (مائده‎/ ۸)

▪یعنی: ای كسانی كه ایمان دارید، برنامه شما قیام خالصانه و شهادت عادلانه باشد، دشمنی قومی سبب انحراف شما از مرز عدالت نشود و خرده حساب های سابق را تسویه نكنید و مكرراً فرمان می دهد كه به عدالت رفتار كنید كه به تقوی نزدیك تر است. در این آیه توجه خاصی به مسأله ناراحتی و گلایه ها و دشمنی هایی است كه احیاناً در قضاوت و رفتار ما اثر می گذارد.كوتاه سخن آنكه عمل كردن به عدالت و طبق معیارهای الهی حركت كردن، كار سختی است كه اولیا خدا در عمل به آن از خدا استمداد می كنند، و شاید مراد از صراطی كه در قیامت از مو باریك تر و از شمشیر تیزتر است و باید همه ما از روی آن عبور كنیم، همین خط الهی در دنیاست كه به راستی از مو باریك تر است.قرآن مجید برای پرهیز از انحراف از مرز عدالت صریحاً دستور می دهد: یا ایها الذین آمنوا كونوا قوامین بالقسط شهداء لله و لوعلی انفسكم (نسا‎/۱۳۵) یعنی: ای كسانی كه ایمان آورده اید، كاملاً به عدالت قیام كنید و گواهی های شما فقط برای خدا باشد، هر چند به زیان شما تمام شود.

پریش كوششی