پیچیدگی های مفهوم تروریسم

جهانی که امروزه در آن زندگی می کنیم کلیت چهره اش در حال دگرگونی است جهان پیش رو با خطر بدون تردید انفجار آمیز خشونت مواجه است

جهانی که امروزه در آن زندگی می کنیم کلیت چهره اش در حال دگرگونی است. جهان پیش رو با خطر بدون تردید انفجار آمیز خشونت مواجه است. خشونتی نا متمرکز، نا متقارن و در دسترس تر برای همه. و یکی از وجوه این خشونت مسئله تروریزم است. اما این تروریسم امروز یکی از متکثر ترین مفاهیم ادبیات امنیتی و بین الملل است. مفهومی فوق العاده موسع که به منظور مطالعه آن نمی توان آن را به مفاهیم و واحدهایی مضیغِ صرف تبدیل کرد.

● مسئله بازیگران

پس از نظام وستفالیایی و تولد دولت ملی تا کنون دولت به عنوان یگانه بازیگر اصلی نظام بین الملل شناسایی شده است و علی رغم آنکه تحت تاثیر تحولات و نظریه های جدید بازیگران نوینی در این عرصه شناسایی شده اند، اما دولت را هچنان به عنوان بازیگر عمده می شناسند. اما موج جدید ابر تمدن بشری به شدت این مفهوم را به چالش می کشد. بحران هایی در این عرصه از یک سو و برخی از انواع تروریسم از سوی دیگر به انحاء مختلف این دردانه نظام وستفالیایی را به چالش می کشند.

امروزه با آنکه پایه های هنوز پایدار نظام وستفالیایی وجود دارند، اما انحصار دولت بر جنگ و خشونت سازمان یافته از بین رفته است. میان خشونت جنگی و جنایات سازمان یافته غالباً مرزی مشخص وجود ندارد و تمایز بین سازمان های بزرگ جنایتکار [...] با بازماندگان ارتش های پیشین یا پیروان مسلحِ جنگ سالاران که با غارت و سوداگری اموال نامشروع ارتزاق می کنند ممکن نیست.

● تروریسم، بحرانی برای بشریت و امنیت بشر

موضوع تروریسم در تمامی ابعادش، موضوعی است که از تمامی بازیگران بین المللی امنیتی تلقی می گردد. بدون تردید بر اساس آنچه بوزان و همکارانشان معتقدند، نگاه امنیتی مضیغ نمی تواند به تبیین چیستی و چرایی تروریسم بپردازد و به دنبال آن در دیپلماسی پاد تروریسمی نیز با شکست مواجه می گردد. چرا که پیش از آنکه ما به مفهومی موسع از امنیت دست یابیم، تروریسم خود هم در روش و هم در ابزار و هم در هدف، به دلیل عمده بین المللی شدنش، مفهومی موسع شده بود.

به طور کلی می توان گفت همین امنیتی بودن موضوع تروریسم است که نقطه اشتراک برای تدوین یک دیپلماسی پاد تروریسمی را بوجود می آورد. بر این اساس، دستیابی به قرائتی مشترک در رابطه با تمام وجوه تروریسم و هر چه بیشتر بین المللی شدن آن می تواند زمینه ها را برای همکاری های گسترده تر در جهت دیپلماسی پاد تروریسمی آماده تر نماید. هرچند جهانی شدن گسترش تروریسم را تسهیل نموده است.

اما تروریسم یکی از مقوله ای مهم در حوزه مسائل امنیتی است که به علت پیوندی که با تکنولوژی های نوین پیدا نموده به یک معضل راهبردی تبدیل گردیده و توانسته به عنوان یک بازیگر قابل بحث و مهم در عرصه روابط بین الملل تبدیل گردد. این به واسطه آن است که روز به روز خشونت گسترده تر می گردد و می تواند مظاهر و بنیادهای تمدن انسانی را هدف قرار دهد.

تروریسم بین المللی –چنانچه در سالهای اخیر ثابت شده است، دیگر اعمال خشونت را بهترین یا تنها شیوه جلب افکار عمومی جهانیان برای انتقال پیام ها و اخبار خاص خود به حساب نمی آورد. [...] شکل نوین خشونت تروریستی، مستقیماً شریان های اقتصادی [تمدن بشری] را هدف می گیرد و به جای تبعات فیزیکی خشونت، از پیامدهای روانی آن سود می جوید. این امر، دقیقاً همان چیزی است که به خشونت مزبور، خصلت تروریستی می بخشد. ویرانگر بودن تروریسم نوین، بدان سبب نیست که به تاسیسات زیربنایی، کارخانه ها، مراکز خرید، سیستم هدایت و حمل و نقل کشور مورد تهاجم، خسارات فراوان وارد می آورد؛ بلکه از آن جهت است که رعب و وحشت ایجاد می کند و به واسطه این امر، بافت بسیار حساس اقتصادی جوامع مدرن را از هم می گسلد. آسیب پذیرترین نقطه این جوامع همین جاست و دقیقاً بر همین نقطه می توان به سادگی لطمه وارد ساخت.

اما خطر تروریسم پس از ۱۱ سپتامبر جدی تر و قابل پیگیر تر است. چرا که اینکه چه حادثه ای را می توان تروریستی نامید و چه حادثه ای را نمی توان، دست کم بعد از یازده سپتامبر سال ۲۰۰۱، از حالت مسئله ای صرفاً آکادمیک خارج شده و اهمیت فراوان در سیاست جهانی یافته است. بویژه آنکه تروریسم مرز نامشخصی با یک جنگ تمام عیار دارد. آنچنان که در انحصار ارتش بودن جنگ و خشونت جنگی که در طول تاریخ جنگ های اروپا از قرن هفدهم تا قرن بیستم به چشم می خورد، پایان یافته است؛ به بیان دقیق تر، تروریسم به جنگ ترور تبدیل شده است و این جنگ در کل جهان و بدون هیچ گونه محدودیتی در انتخاب قربانیان همچنان ادامه دارد. به موازات این جریان، غیرنظامیان و تاسیسات زیربنایی غیرنظامی به منابع حیاتی جنگ تبدیل شده اند.

بر این اساس است که موضوع مقابله با تروریسم از معدود موضوعاتی است که تقریباً تمامی کشورها و ملت ها بر روی آن اجماع نظر دارند. تروریسم به طور کلی خطری است برای همه، و نه خطری از سوی یکی برای دیگران و یا بالعکس.

● پیچیدگی های مفهومی

اگرچه در رابطه با موضوع مقابله با تروریسم میان کشورها و ملت ها اجماع نظر وجود دارد اما این اجماع نظر کلی و اجمالی است و دولت و ملت های مختلف دارای برداشت های مخصوص به خود در خصوص این پدیده هستند. بررسی ها نشان می دهد که اکثر بازیگران و گفتمان ها در بخشی از شاخصه های مرتبط با تروریسم با یکدیگر مشارکت دارند. اما برخی از آنها به شکل دقیق تر به مفهوم شناسی توجه کرده اند و امکان مناسبی را برای الگو سازی جهت تشخیص پدیده ها، وضعیت ها و فعالیت های تروریستی فراهم آورده اند. و در گفتمان ها و اسناد امنیتی بررسی شده، دسته بندی های مختلفی از تروریسم ارائه شده است. این دسته بندی ها تا حدودی به گونه شناسی بر اساس محیط فعالیت، گونه شناسی بر اساس موضوع و گونه شناسی بر اساس انگیزه عمل قابل تقسیم هستند. به علاوه در رابطه با مسئله خشونت نمی توان گفت هر خشونتی تروریسم است.

اما با این حال در حال حاضر [در خصوص مسئله تروریسم] در سطح بین المللی اجماع نظری وجود ندارد و کشورها، سازمان ملل و سایر سازمان های بین المللی و منطقه ای به فراخور درک، برداشت، ارزش ها و فرهنگ خود، تروریسم را به اشکال مختلف تبیین نموده اند.

تبیین های متفاوت از مبانی نظری و مفهومی تروریسم تروریسم منجر به شکل گیری رفتارها، راهبردها و سیاست های متفاوت در خصوص آن گشته تا جایی که اختلافات عمده ای در خصوص مصادیق سازمان های تروریستی، افکار تروریستی و اقدامات تروریستی به وجود آمده است. البته به نظر می رسد به سادگی امکان ایجاد اجماع نظر در خصوص مفهوم تروریسم وجود نداشته باشد، زیرا تروریسم در چارچوب منافع و امنیت ملی کشورها تعریف می گردد و کشورهای مختلف به علت فضاها و تهدیدات امنیتی متفاوت، برداشت منحصر به فردی از تروریسم را ارائه می کنند.

آن هنگام که به الکس اشمید(Alex P. Schmid) و آراء وی می نگریم برداشت ما از تروریسم مات تر و پیچیده تر می گردد. وی معتقد است اقدامات تروریستی اغلب در چارچوب یک مناقشه سیاسی صورت می گیرد. در این خصوص به مانند آنکه جنگ ادامه سیاست با ابزاری دیگر تعریف شده، می توان تروریسم را نیز بعضاً ادامه سیاست تعریف کرد.

رضا رضایی (مصدق)

منیره رضایی