آگاهی و عملکرد مادران مراجعه کننده به بیمارستان کودکان بندرعباس در مورد بیماریهای اسهالی حاد کودکان

استفاده از محلول ORS بسیار ساده بوده و از نظر اقتصادی نیز در مقایسه با هزینه های بستری کودکان در بیمارستان و استفاده از مایع درمانی وریدی جهت درمان اسهال حاد آبکی بسیار با صرفه تر است

● مقدمه:

اسهال حاد از شایع‌ترین بیماریهای دوران کودکی بوده و دومین علت شایع مرگ و میر کودکان زیر ۵ سال در کشورهای در حال توسعه را شامل می‌شود (۱). بیماریهای اسهالی حتی در کشورهای توسعه یافته نیز عامل مهمی برای بیماری و مرگ و میر شیرخواران محسوب می‌شود و این امر سبب شده که این بیماری هم در کشورهای در حال توسعه و هم در کشورهای توسعه یافته از موضوعات مهم و قابل توجه بهداشتی قلمداد گردد (۲، ۳).

بیماریهای اسهالی مشکلات اقتصادی قابل توجهی نیز برای کشورهای در حال توسعه فراهم می‌کنند. در بسیاری از این کشورها بیش از یک سوم تخت‌های بیمارستانی توسط کودکان اسهالی اشغال می‌شوند و در اغلب موارد این کودکان با روشهای گران مایع درمانی وریدی و مصرف داروهای بی‌اثر تحت درمان قرار می‌گیرند (۴).

علت عمده مرگ ناشی از اسهال حاد، از دست رفتن آب و املاح ضروری می‌باشد. در اکثر مواقع با استفاده از محلول مایع درمانی خوراکی (ORS) می‌توان آب و املاح از دست رفته را جایگزین نمود. محلول ORS حتی در حین اسهال شدید از طریق روده کوچک جذب شده و جایگزین آب و الکترولیت‌های دفع شده از طریق مدفوع اسهالی می‌گردد (۵).

استفاده از محلول ORS بسیار ساده بوده و از نظر اقتصادی نیز در مقایسه با هزینه‌های بستری کودکان در بیمارستان و استفاده از مایع درمانی وریدی جهت درمان اسهال حاد آبکی بسیار با صرفه‌تر است. اقدامات صحیح برای پیشگیری و درمان کم آبی به کمک ORS تغذیه کافی در دوران اسهال و بعد از آن و استفاده بجا از آنتی‌بیوتیک‌ها می‌تواند سبب کاهش خسارتهای اقتصادی ناشی از بیماریهای اسهالی گردد (۶). تشخیص به موقع اسهال توسط مادر و ارجاع در زمان مناسب به پزشک از پیشرفت کم آبی جلوگیری می‌کند (۷).

آگاهی مادران در زمینه لزوم استفاده از ORS و نحوه صحیح مصرف آن در زمان اسهال (۸، ۹) ضرورت ادامه تغذیه با شیر مادر، تغذیه تکمیلی و عدم قطع آن در زمان اسهال (۱۰) استفاده از سایر مایعات خانگی جهت جبران کم آبی در کودک مبتلا به اسهال (۱۱) آگاهی از علل و عوامل زمینه‌ساز بیماریهای اسهالی و روشهای پیشگیری از آن توسط مادر (۱۲، ۱۳، ۱۴) و نقش سن و میزان تحصیلات مادر در آگاهی و شناخت وی از بیماریهای اسهالی کودکان (۱۵، ۱۶، ۱۷) از عمده مسائل مورد بحث در زمینه مقابله با این بیماری می‌باشند. با توجه به فراوانی نسبتاً بالای بیماریهای اسهالی حاد کودکان در بندرعباس و مشکلات مالی ناشی از آن برای والدین، تحمیل هزینه‌های درمانی بالا به سیستم درمانی و صرف بخش عمده‌ای از وقت و انرژی نیروی متخصص و پرسنل درمانی و تجهیزات پزشکی در جهت درمان این بیماری، بر آن شدیم که با شناخت عقاید و باورهای مادران و میزان آگاهی و نحوه عملکرد آنان در این زمینه نقاط ضعف را شناسایی کنیم تا بتوان از نتایج بدست آمده جهت برنامه‌ریزی آموزشهای لازم به مادران و در نتیجه کاهش عوارض و هزینه‌های بیماری استفاده کرد.

● روش کار:

مطالعه از نوع مقطعی توصیفی- تحلیلی است که در سال ۱۳۸۱ در بندرعباس صورت گرفت. تعداد ۳۰۰ نفر از مادران دارای کودکان زیر ۵ سال مراجعه‌کننده به درمانگاه سرپایی بیمارستان آموزشی کودکان بندرعباس، مورد پرسشگری قرار گرفتند. افراد تحت مطالعه از طریق نمونه‌گیری تصادفی ساده وارد مطالعه شدند و معیار ورود به مطالعه دارا بودن حداقل یک کودک زیر ۵ سال و مراجعه به مرکز مذکور به هر دلیلی (و نه فقط بیماری اسهالی کودک) بود. روش جمع‌آوری اطلاعات از طریق تکمیل پرسشنامه بود. پرسشنامه‌ها سه قسمت را شامل می‌شد. قسمت اول اطلاعات دموگرافیک مادر و کودک (سن مادر، سن کودک، میزان تحصیلات مادر و تعداد فرزندان)، قسمت دوم سؤالات مربوط به آگاهی مادران در مورد بیماریهای اسهالی کودکان و قسمت سوم سؤالات مربوط به عملکرد مادران در زمان ابتلا کودکان به بیماریهای اسهالی را در برمی‌گرفت. اعتبار محتوایی پرسشنامه بر اساس مراجعه به منابع معتبر علمی و طی مشورت و صلاحدید اساتید صاحب‌نظر در این زمینه تأمین گردید. پس از تکمیل پرسشنامه‌ها با توجه به درجه اهمیت سؤالات به هر سؤال امتیاز مشخصی تعلق گرفت. کل امتیازات مربوط به قسمت آگاهی ۲۰ امتیاز محسوب شد که امتیاز ۲۰-۱۵ بعنوان آگاهی خوب، امتیاز ۱۵-۱۰ آگاهی متوسط و امتیاز کمتر از ۱۰ آگاهی ضعیف در نظر گرفته شد. در قسمت عملکرد سؤالات مربوط به رفتار مادران در برخورد با بیماری اسهالی کودکان در زمان ابتلا وی به ا سهال مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

در مورد مادرانی که تاکنون اقدام به استفاده از ORS در زمان اسهال کودکشان نموده بودند در قسمت عملکرد سؤالاتی نیز پیرامون نحوه تهیه، نگهداری و مصرف محلول ORS صورت گرفت و امتیازات مربوط به این قسمت نیز اعمال گردید. بر این اساس کل امتیاز مربوط به عملکرد زنان در مورد نحوه تهیه و نگهداری و مصرف ORS امتیاز در نظر گرفته شد. امتیاز ۸-۷ به عنوان عملکرد مناسب، امتیاز ۶-۵ عملکرد نسبتاً مناسب و امتیاز کمتر از ۵ بعنوان عملکرد ضعیف قلمداد شد. تجزیه و تحلیل داده‌ها به کمک نرم‌افزار آماری Minitab و تستهای آماری Chi-Square test، Fisher Exact test و t-test صورت گرفت.

● نتایج:

میانگین سنی مادران مورد مطالعه ۳۲/۲۷ با انحراف معیار ۱۳/۵ سال بود.جوانترین مادر ۱۵ سال ومسن‌ترین مادر ۴۶ سال داشت. میانگین سنی کودکان ۰۱/۲۲ ماه با انحراف معیار ۶۸/۱۲ ماه محاسبه گردید.تحصیلات مادران غالباً در رده متوسطه (۷/۳۸ درصد) و ابتدایی (۷/۲۴ درصد) بود و مادران بی‌سواد ۷/۳ درصد از جمعیت مورد مطالعه را تشکیل می‌دادند.

میانگین تعداد فرزندان ۴۴/۲ با انحراف معیار ۲۴/۱ نفر بود. از مجموع ۳۰۰ مادر مورد مطالعه ۳/۳۱% از آگاهی خوب، ۳۷% از آگاهی متوسط و ۷/۳۱% از آگاهی ضعیفی در مورد بیماریهای اسهالی کودکان برخوردار بودند. میانگین نمرات آگاهی ۷/۱۱ با انحراف معیار ۳۹/۴ از ۲۰ محاسبه گردید.

۳/۹۷% از مادران از نقش شیر مادر بعنوان یک عامل پیشگیری کننده از اسهال مطلع بودند.در مورد عوامل زمینه‌ساز اسهال ۳/۹۱% از مادران استفاده از شیشه و پستانک، ۷/۱۷% دادن غذاهای آبکی، ۷/۱% تغذیه با شیر مادر و ۳/۱% استفاده از آب جوشیده برای تهیه شیر خشک را ذکر کرده بودند.

در زمینه آگاهی در مورد درمان اسهال ۳/۶۷% مادران می‌دانستند که اکثر موارد اسهال کودکان با خوراندن ORS، شیر و سایر مایعات خانگی قابل درمان است.۲۴% از مادران نیز معتقد بودند که در زمان اسهال حتماً باید برای کودک سرم درمانی صورت گیرد، ۷/۶% از مادران معتقد بودند که در زمان اسهال حتماً باید برای کودک دارو تجویز شود و ۱% در این زمینه اظهار بی‌اطلاعی کردند. در زمینه تغذیه در زمان اسهال ۷/۵۳% مادران می‌دانستند که باید وعده‌های غذای کودک را در زمان اسهال نسبت به قبل افزایش داد. تنها ۱۴% مادران می‌دانستند که می‌توان به غذای کودک مبتلا به اسهال روغن اضافه کرد.

۵۶% از مادران معتقد بودند که در زمان اسهال باید بیشتر از قبل به کودک شیر داد و ۶۷/۵% از مادران معتقد بودند که در زمان اسهال باید شیر کودک را قطع کرد. ۷/۷۲% از مادران می‌دانستند که در زمان اسهال باید بیشتر از قبل به کودک آب و مایعات خورانده شود و ۷/۷% مادران معتقد بودند که در زمان اسهال اصلاً نباید به کودک آب و معایعات خورانده شود و ۱۲% معتقد بودند که در زمان اسهال باید آب و مایعات کمتری خورانده شود. سایر افراد معتقد بودند که تغییری در میزان مایعات دریافتی کودک لازم نیست.

در زمینه تغذیه بعد از اسهال ۳/۷۵% از مادران می‌دانستند که یک وعده غذای اضافی تا دو هفته بعد از اسهال باید به کودک خورانده شود.در زمینه آگاهی در مورد ORS، ۷/۷۸% از مادران از نقش آن در برطرف کردن کم آبی ناشی از اسهال مطلع بودند.

در این مطالعه مشخص گردید که بین سطح تحصیلات مادر و میزان آگاهی وی در زمینه بیماریهای اسهالی کودکان ارتباط معنی‌داری آماری وجود دارد. این اختلاف بین مادران بی‌سواد و دارای تحصیلات ابتدایی و راهنمایی با مادران تحصیلات بالاتر از دیپلم دیده شد.

نتایج حاصل نشان داد که بین تعداد فرزندان و میزان آگاهی مادران در مورد اسهال حاد کودکان یک ارتباط معنی‌دار آماری وجود دارد، به نحوی که مادران دارای فرزند کمتر از آگاهی بهتری نسبت به مادران دارای ۴ فرزند یا بیشتر برخوردار بودند .

نتایج حاکی از آن است که بین سن مادران و میزان آگاهی آنان در مورد بیماریهای اسهالی کودکان ارتباط آماری معنی‌داری وجود دارد، بطوریکه مادران با سن بالاتر از ۳۵ سال از سطح آگاهی پایین‌تری نسبت به مادران کمتر از ۳۵ سال برخوردار بودند .

دکتر خاطره ماهوری

دکتر شهرام زارع

استادیاران گروه پزشکی اجتماعی دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان

منابع References

۱. Kliegman M. Practical strategies in pediatric diagnosis and therapy. ۱th ed. Philadelphia: WB. Saunders; ۱۹۹۶.

۲. Claude C, Roy Arnold S, Daniel A. Pediatric clinical gastroenterology. ۴th ed. St Louis: Mosby; ۱۹۹۵.

۳. Ivan A, Trifan EM, Azoricat D. An epidemiological assessment of acute diarrheal disease in lasi city and county (۱۹۸۵-۱۹۹۴). Bacteriol Virusol Parazitol Epidemiol ۱۹۹۵; ۴۰ (۳-۴): ۲۰۳-۲۰۵.

۴. سازمان جهانی بهداشت. مطالب خواندنی درباره بیماریهای اسهالی. جزوه‌ای برای دانشجویان. ترجمه فرساد آ. تهران، نشر تحقیق، ۱۳۷۶.

۵. یگانه دکتر محمدعلی، شاه فرهت دکتر احمد. اصول کاربردی مایع درمانی و اسهال در نوزادان و کودکان. ویرایش دوم، چاپ اول، ۱۳۷۸.

۶. World Health Organization. The rational use of drugs in the management of acute diarrhea in children. Geneva; ۱۹۹۰.

۷. Shawyar RJ, Bin Gani AS, Panufimana AN. The role of clinical vignettes in rapid ethnographic research, a folk taxonomy of diarrheal diseade in Thailand. Soc Sci Med ۱۹۹۶; ۴۲(۱): ۱۱۱-۱۲۳.

۸. Sodemann M, Jakobsen MS, Molbak K. Management of childhood diarrhea and use of oral rehydration salts in a suburban west African community. Am J Torp Med Hyg ۱۹۹۹;۶۰(۱):۱۶۷-۱۷۱.

۹. Bhatia V, Swami HM, Bhatia M. Attitude and practices regarding diarrhea in rural community in Chandigarh. Indian J Pediatr ۱۹۹۹;۶۶(۴):۴۹۹-۵۰۳.

۱۰. Bilenko N, Fraser D, Naggan L. Maternal knowledge and environmental factors associated with risk of diarrhea in Israeli Bedouin children. Eur J Epidemiol ۱۹۹۹;۱۵(۱۰):۹۰۷-۹۱۲.

۱۱. Khamgaonkar MB, Kalkarni AP, Naik DB. Awareness of urban slum mothers regarding home management of diarrhea and symptoms of pneumonia. Indian J Med Sci ۱۹۹۹;۵۳(۷):۳۱۶-۳۱۸.

۱۲. Ghosh S, Sengupta PG, Gupta DN. Maternal knowledge on risk behavioral practices and its association with diarrhea in a rural community of West Bengal, India. J Commun Dis ۱۹۹۸;۳۰(۴):۲۵۱-۲۵۵.

۱۳. فقیهی نیا، دکتر جمال. محمودی، دکتر مسعود. نظری، دکتر خسرو. حسینی، سیده فروغ. آگاهی مادران کودکان زیر ۲ سال در مورد بیماری اسهال حاد کودکان. مجله پژوهش در علوم پزشکی، شماره ۱، صفحات ۱۸-۱۴.

۱۴. پارسا، پریسا. بررسی میزان آگاهی و عملکرد مادران در پیشگیری از بیماری اسهال و مراقبت از کودکان مبتلا در شهر همدان در سال ۱۳۷۹. ارائه شده در دومین کنگره ملی بهداشت عمومی و طب پیشگیری. ۱۸-۱۵، آبان ماه ۱۳۸۰.

۱۵. ایمانیه، دکتر محمدهادی. کدیور، دکتر محمدرحیم. کشتکاران، ویدا. بررسی میزان آگاهی مادران دارای کودک زیر ۵ سال در خصوص جنبه‌های درمانی اسهال کودک و منابع کسب این اطلاعات در شهر شیراز ۱۳۷۸. ارائه شده در اولین کنگره ملی بهداشت عمومی و طب پیشگیری، ۳-۱ آدرماه ۱۳۷۹.

۱۶. Ketsela T, Asfaw M, Belachew C. Knowledge and practice of mothers/care-takers towards diarrhea and its treatment in rural communities in Ethiopia. Ethiop Med J ۱۹۹۱;۲۹(۴):۲۱۳-۲۲۴.

۱۷. Gorter AC, Sanchez G, Pauw J. Childhood diarrhea in rural Nicaragua: beliefs and traditional health practices. Bol Oficana Sanit Panama ۱۹۹۵; ۱۱۹(۵):۳۷۷-۳۹۰

سپاسگزاری:

بدینوسیله مراتب تشکر و قدردانی خود از سرکار خانم دکتر لیلا رییس محمدی و سرکار خانم دکتر نازنین عبدی و کلیه عزیزانی که در انجام این تحقیق ما را یاری نمودند را بجا می‌آوریم.

---