زمینه, شرایط و آثار توکل به خدا

توکل از ماده «وکل» به معنی واگذار کردن است و در صورتی که با کلمه «علی» متعدی شود به معنی اعتماد است

● مفهوم توکل

توکل از ماده «وکل» به معنی واگذار کردن است و در صورتی که با کلمه «علی» متعدی شود به معنی اعتماد است.۱

در قرآن و روایات غالبا توکل با کلمه «علی الله» استعمال شده و در مواردی هم که بدون کلمه «علی الله» به کار رفته، این کلمه در آن مقدر است، به عنوان مثال حضرت علی(ع) می فرماید:

«التوکل خیر عماد ۲ توکل «بر خدا» بهترین تکیه گاه است.

اما مفهوم و معنای اصطلاحی این واژه که موردنظر اصلی آیات و روایات است، در بعضی روایات بیان شده است.

پیامبر اکرم(ص) از جبرئیل پرسید: توکل چیست؟

جبرئیل گفت: توکل عبارت است از: علم به اینکه مخلوق نه ضرر می زند و نه نفع می رساند، نه می بخشد و نه باز می دارد (توکل) مایوس بودن از خلق است۳.

وقتی که بنده چنین باشد جز برای خدا کار نمی کند و جز به خدا امید ندارد و از غیر خدا نمی ترسد و به احدی جز خدا چشم طمع نمی دوزد.

توکل بر خدا و اعتماد به او از مهمترین عامل تقویت کننده عزم می باشد، توکل به معنای اعتماد بر خدا و واگذار کردن نتیجه کارها به اوست. انسانی که اهل توکل باشد خداوند را تکیه گاه مطمئنی برای خود قرار می دهد و امور خود را به او واگذار می نماید. بین توکل و معرفت به خدا و ایمان به او رابطه مستقیمی وجود دارد.

توکل، برخلاف تصور برخی به معنی دست روی دست گذاشتن و سستی و تنبلی نیست بلکه انسان متوکل در عین اینکه سعی و تلاش خود را بکار می بندد هیچ گونه تزلزلی در پیمودن راه به خود را نمی دهد و نتیجه امور را به خداوند واگذار می نماید.

توکل به خدا به معنای نادیده گرفتن اسباب و عوامل طبیعی نیست و با استفاده از اسباب طبیعی هم منافات ندارد. در آیه ۱۵۹ سوره آل عمران آمده است: «ای (پیامبر(ص)) با مومنان نرم باش و سخت نگیر، زیرا سخت گیری عاملی برای دور شدن آنان از پیرامونت است، بلکه با استغفار و طلب بخشش برای ایشان و مشاوره، ارتباط خود را با آنها تقویت کن، و با همه اینها بر خداوند توکل کن که خداوند توکل کنندگان را دوست دارد.

● زمینه ها و مصادیق توکل

انسان شایسته و بایسته است که در همه امور به خداوند توکل نماید و او را وکیل خود گردند، در قرآن کریم برخی از امور به صورت مشخصی به عنوان اموری که مومنان به آن توکل کرده اند یا خداوند از مومنان خواسته است که در آن امور توکل کنند.آمده است که عبارتند از:

۱) اصلاح جامعه (هود-۸۸)

۲) تبلیغ و اجرای امور الهی و رسالت (یونس- ۷۱)

۳) صبر و تحمل در برابر اذیت و آزار (ابراهیم-۱۲)

۴) تصمیم گیریهای حساس و مهم و اعمال مدیریت اجتماعی (آل عمران-۱۵۹)

۵) دفع توطئه و مکر دشمنان (نساء-۸۱)

۶) جهاد با دشمنان (آل عمران-۱۲۲)

۷) جنگ روانی و شایعه سازی دشمنان (آل عمران-۱۲۳-۱۲۲)

۸) روزی (طلاق ۲و۳)

۹) صلح و تصمیم گیری درباره آن (انفال-۶۱)

۱۰) هجرت (نحل-۴۱و۴۲)

اینها مواردی بود که در قرآن کریم به عنوان خاص در لزوم توکل وارد شده اما انسان در همه موارد خرد و کلان می تواند و باید به خداوند توکل کند.

● شرایط توکل

شرایط توکل در انسان مومن که در قرآن آمده است عبارتند از:

۱) توجه به حاکمیت خدا داشته باشد (یوسف-۶۷)

۲) توجه به خالقیت خدا (فرقان-۵۸-۵۹)

۳) توجه به ربوبیت خدا (هود-۵۶) و (انعام -۱۰۲)

۴) توجه به رازقیت خدا (عنکبوت-۵۹و ۶۰)

۵) توجه به رحمت خدا (ملک-۲۸و۲۹)

۶) توجه به عزت خدا (انفال-۴۹)

۷) توجه به کفایت الهی (آل عمران-۱۷۳)

۸) توجه به مالکیت خدا (نساء-۱۳۲)

۹) توجه به توفیق الهی (هود-۸۸)

۱۰) توجه به کسب مرتبه ای از تقوا (مائده-۱۱)

۱۱)توجه به حکمت خدا (انفال-۴۹)

۱۲)توجه به حقانیت هدف (نمل-۷۹)

۱۳)توجه به مشیت الهی (اعراف-۸۹)

۱۴) توجه به ولایت الهی (آل عمران-۱۲۲)

● آثار توکل

در قرآن کریم برای توکل آثاری بیان شده که گویای اهمیت و جایگاه آن دراندیشه توحیدی است. یکی از آثار بسیار مهم توکل، آرامش می باشد.

خداوند در آیه ۱۷۳ آل عمران می فرماید: «کسانی که مردم به آنها گفتند، گروهی ضدشما جمع شده اند از آنها بهراسید، نه تنها نهراسیدند، ایمانشان نیز افزایش یافت و گفتند: خداوند ما را بس است که او بهترین وکیل است».

در این آیه، به خوبی بیان شده است که چگونه توکل به خدا باعث شد که اهل ایمان با همه تبلیغات و جنگ روانی که دشمن به راه انداخته بود تا افکار عمومی را تهییج کند و مردم را به هراس افکند به سبب توکل بر خدا به جایی می رسند که این جنگ روانی نتیجه معکوس می دهد و به جای ترس از بسیج دشمنان، برای حمله، به ایمانشان افزوده می شود، اینها همه بیانگر آرامشی است که به سبب توکل به خدا پدیدار شده است.

تقویت روحیه مومنان از آثار و برکات توکل است که خداوند در آیه ۱۲۲ سوره آل عمران به آن اشاره کرده که چگونه آنان را به سبب توکل از شکست باز می دارد و روحیه شان را تحکیم می بخشد و این گونه می شود که بر دشمنان خویش پیروز می گردند.

از آیات ۱۲۱ و ۱۲۲ سوره آل عمران فهمیده می شود که نتیجه توکل چیزی جز استقامت نخواهد بود و اهل توکل در برابر مخالفتها و سختی ها نیرومند می شوند و قدرت دوچندان می یابند. براساس آیه ۷۱ سوره یونس فهمیده می شود که با توکل است که انسان شجاعت واقعی خود را به دست می آورد و از دشمن و مکر او نمی هراسد.

براساس آیه ۱۶۰ سوره آل عمران می توان فهمید که مومنان متوکل در هنگامه نبرد، به سبب توکلی که دارند، از امدادهای غیبی برخوردار می شوند و خداوند آنان را در راههای مختلف و غیرعادی یاری می کند

به کوشش: کمال مرتضی زاده- احمد پیکرستان

۱-قاموس قرآن، قرشی، علی اکبر، ج ۷، دارالکتب الاسلامیه، ص .۲۴۰

۲-شرح غررالحکم، آمدی، ج۱، دانشگاه تهران، ص .۱۳۳

۳-بحارالانوار، مجلسی، محمد باقر، ج۷۷، ص .۲۰