علت امتحان های خدا

مهم ترین فلسفه و حکمت ابتلا آزمایش از دیدگاه قرآن کریم, شناسایی چهره واقعی افراد به معنای ظهور صلاحیت ها و استعدادهای آنان و طهارت و خباثت نفس انسان است چرا که برجستگی ها و کرامت های روحی انسان در شرایط دستور ابتلای خود را نشان می دهد

مهم ترین فلسفه و حکمت ابتلا (آزمایش) از دیدگاه قرآن کریم، شناسایی چهره واقعی افراد به معنای ظهور صلاحیت‌ها و استعدادهای آنان و طهارت و خباثت نفس انسان است؛ چرا که برجستگی‌ها و کرامت‌های روحی انسان در شرایط دستور ابتلای خود را نشان می‌دهد.در این نوشتار در مورد علل متعدد آزمایش الهی و دو ویژگی مهم آزمایش به بحث و بررسی می‌پردازیم.علل متعددی بر آزمایش الهی وجود دارد که عبارتند از:

۱. ظهور حقیقی شخصیت افراد

مهم ترین فلسفه و حکمت ابتلا (آزمایش) از دیدگاه قرآن کریم، شناسایی چهره واقعی افراد به معنای ظهور صلاحیت‌ها و استعدادهای آنان و طهارت و خباثت نفس انسان است؛ چرا که برجستگی‌ها و کرامت‌های روحی انسان در شرایط دستور ابتلای خود را نشان می‌دهد.قرآن کریم در آیات متعددی بر این حقیقت تصریح نموده است که ذیلاً به یک مورد آن اشاره می‌شود.(وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتَّی نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِینَ مِنْکُمْ وَالصَّابِرِینَ وَنَبْلُوَ أَخْبَارَکُمْ)(محمد/۳۱).«ما همه شما را قطعاً آزمایش می‌کنیم تا معلوم شود، مجاهدان واقعی و صابرین از میان شما چه کسانی هستند و اخبار شما را بیازماییم.» جمله «حتی نعلم المجاهدین منکم» به این معنا نیست که خداوند از این گروه آگاهی ندارد، بلکه منظور تحقق معلوم الهی است و مشخص شدن این گونه افراد است؛ یعنی تا این علم الهی تحقق خارجی یابد و عینیت حاصل کند و صفوف مشخص شود.

۲. معیار ثواب و پاداش

امام علی (علیه السلام) می‌فرماید: گرچه خداوند به روحیات بندگانش از خودشان آگاه تر است، ولی آنها را امتحان می‌کند تا کارهای خوب و بد که معیار پاداش و کیفر است از آنها ظاهر گردد. (نهج البلاغه، قصار/۹۳).یعنی صفات درونی انسان به تنهایی نمی‌تواند معیاری برای ثواب و عقاب گردد، مگر آن زمانی که در لابلای اعمال انسان خودنمایی کند، خداوند بندگان را می‌آزماید تا آن چه در درون دارند در عمل آشکار کنند، استعدادها را از قوه به فعل برسانند و مستحق پاداش و کیفر او گردند. اگر آزمایش الهی نبود، این استعدادها شکوفا نمی‌شد و درخت وجود انسان میوه‌های اعمال بر شاخسارش نمایان نمی‌گشت و این است فلسفه آزمایش الهی در منطق اسلام. به تعبیر علامه محمد جواد مغنیه مبتلا شدن به بلا، محکی است که حقیقت انسان را آشکار می‌سازد. برای نمونه، انسان با ایمان و با خرد در هنگام مصیبت، از دین خود خارج نمی‌شود و سخنی را که نشان‌دهنده کفر و سفاهت و نادانی باشد به زبان نمی‌آورد، بلکه صبر می‌کند و گرفتاری، عقل و ایمان او را از بین نمی‌برد، اما انسانی که خرد و ایمانش ضعیف باشد، شیطان بر او مسلط می‌شود و روش کفر و دشنام و پستی را در پیش می‌گیرد و در چاه رذالت و سفاهت سقوط می‌کند.بهترین سخن در این باره، سخن سیدالشهدا، حسین بن علی (علیهماالسلام) در روز عاشوراست که فرمود: مردم، بندگان دنیایند و دین، تنها لق لقه زبان آنان است. آنان تا زمانی پیرامون دین می‌گردند که زندگانیشان بچرخد و هرگاه به بلا و سختی گرفتار شوند، تعداد دینداران اندک خواهد شد.

۳. مشخص شدن عمل احسن

اعمال آدمی در فرهنگ قرآنی در یک تقسیم کلی دو نوع است: ۱.عمل صالح ۲. عمل غیر صالح. عمل صالح هم به دو قسم تقسیم می‌شود: ۱. عمل حسن ۲. عمل احسن. از فلسفه‌های آزمایش الهی این است که مشخص شود چه کسی عمل احسن انجام داده است. فرمود: (الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَیَاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلا وَهُوَ الْعَزِیزُ الْغَفُورُ)(ملک/۲).«او همان کسی است که مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک بهتر عمل می‌کنید.» در توضیح عمل احسن گفته می‌شود که عمل نیک از دو حیثیت برخوردار است: ۱. کمیت عمل ۲. کیفیت عمل. آنچه در فرهنگ قرآنی مهم است و ارزش دارد و به عمل ارزش و اعتبار عالی می‌دهد، کیفیت عمل است، نه کمیت عمل. اگر تعبیر این بود که چه کسی بیشتر عمل می‌کند، تکیه روی کمیت عمل بود، ولی وقتی که فرمود: «لیبلوکم ایکم احسن عملا»، تکیه روی کیفیت است. خدا انسان را مورد آزمون بهترین عمل قرار داده است، نه آزمون زیادترین عمل. این است که در حدیث آمده است که مراد از «احسن عملا»، «اصوب عملا» است. آنچه جنبه صواب بودنش بیشتر باشد. (مطهری، آشنایی با قرآن، ج۸، ص۱۳۹-۱۳۸).و همچنین فرمود: (إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَی الأرْضِ زِینَةً لَهَا لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلا)(کهف/۷).«ما آن چه را روی زمین است زینت آن قرار دادیم تا آنها را بیازماییم کدامینشان بهتر عمل می‌کنند.»

۴. برگشت به سوی حق

خداوند کریم رحمت را بر خودش واجب نموده است، فرمود:(کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلَی نَفْسِهِ الرَّحْمَة)(انعام/۵۴) و از طرفی هدف اصلی خلقت انسان، عبودیت انسان در برابر حق تعالی می‌باشد.(وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالإنْسَ إِلا لِیَعْبُدُون)( ذاریات/۵۶).«و ما جن و انس را خلق نکردیم مگر اینکه عبادت کنند.»با توجه به دو مقدمه فوق؛ وجوب رحمت الهی و هدف خلقت، بر خداوند است از باب قاعده لطف از هر نوع زمینه سازی برای برگشت بندگان به سوی خویش دریغ نفرماید. یکی از اسباب برگشت بشر به سوی خدا این است که خداوند انسان را در بوته گرفتاری‌ها قرار دهد تا انسان عقل و فکر خود را به کار اندازد و از علت سختی‌ها و بلاها عبرت بگیرد و مسیر خود را به سوی خدا سوق دهد. قرآن به این حقیقت که برگشت بشر به سوی حق از علل فلسفة آزمایش الهی است، اشاره نموده و می‌فرماید:(وَقَطَّعْنَاهُمْ فِی الأرْضِ أُمَمًا مِنْهُمُ الصَّالِحُونَ وَمِنْهُمْ دُونَ ذَلِکَ وَبَلَوْنَاهُمْ بِالْحَسَنَاتِ وَالسَّیِّئَاتِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُون)(اعراف/۱۶۸).«و آن‌ها را (قوم بنی اسرائیل) در زمین به صورت گروهی پراکنده ساختیم، گروهی از آنان صالح و گروهی غیر آن هستند و آن‌ها را به نیکی و بدی آزمودیم شاید بازگردند.»

دو ویژگی مهم آزمایش

۱. مجهول بودن: در امتحان باید نقطه مجهولی گنجانده شود تا میزان قابلیت موجود مورد آزمایش روشن شود. برای مثال اگر حضرت ابراهیم (علیه السلام) از ابتدا می‌دانستند قوچی بهشتی فدای اسماعیل (علیه السلام) می‌شود،(وَفَدَیْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ) (صافات/۱۰۷) به دست گرفتن کارد و کشیدن بر گلوی فرزند هنری نبود. آن چه اهمیت داشت، این بود که تا آخر بپندارد این کار باید انجام شود و اراده جدّی خداوند است. چنان که هنگام پرتاب شدن در دل آتش می‌بایست از گلستان شدن آتش در پایان آزمون بی‌خبر باشند؛ (قُلْنَا یَا نَارُ کُونِی بَرْدًا وَسَلامًا عَلَی إِبْرَاهِیم) (انبیاء/۶۹) وگرنه تسلیم و رضا، آزمون دشواری نبود.

۲. تناسب با افراد: آزمایش باید به گونه ای باشد که توان پاسخگویی وجود داشته باشد؛ مثلاً هیچ گاه حل فرمول‌های پیچیده ریاضی را از یک دانش آموز ابتدایی نباید خواست، از این رو اگر خداوند یک هزارم امتحان‌های انبیا و اولیا را از ما به عمل آورد، همان اول مردود خواهیم شد.

آمنه اسفندیاری