نگاهی به ۱۰ برنامه توسعه در ایران

توسعه در ایران از سال ۱۳۲۷ به صورت برنامه درآمد در قالب توسعه عمرانی دوره رضاشاه آن روزها برنامه ۷ ساله بود نخستین برنامه هم با بودجه یی معال ۵ میلیارد و ۶۷۹ میلیون و ۶۵۰ هزار ریال بسته شد

● قبل از انقلاب

توسعه در ایران از سال ۱۳۲۷ به صورت برنامه درآمد در قالب توسعه عمرانی دوره رضاشاه. آن روزها برنامه ۷ ساله بود. نخستین برنامه هم با بودجه‌یی معال ۵ میلیارد و ۶۷۹ میلیون و ۶۵۰ هزار ریال بسته شد. این اعتبار می‌بایست صرف کارهای تولیدی و عمرانی و کشاورزی و امور اجتماعی در شهرستان‌ها و تهران صرف می‌شد. دومین برنامه عمرانی در سال ۱۳۳۴ شروع شد. این برنامه در چند ماده و چند فصل به این حوزه‌ها توجه ویژه‌یی داشت: کشاورزی و آبیاری، ارتباطات و مخابرات، صنایع و معادن و امور اجتماعی. قرار بر این شد که صادرات در بخش کشاورزی بیشتر شود، امور بهداشتی کشور مورد اصلاحات قرار گیرد و سطح فرهنگ و زندگی و معیشتی شهروندان بالا رود. در این برنامه همچنین مقرر شد که راه آهن، بنادر و راه‌ها تکمیل شوند و سدها برای ایجاد کارخانجات احداث و وسایل بهره‌برداری از معادن وارد شوند. در ۲۱ خرداد ۱۳۴۶ سومین برنامه عمرانی کشور به مجلس شورای ملی توشیح شد اما برای نخستین بار برای پنج سال. برنامه‌یی که به دنبال اصلاحات ارزی بود و به انقلاب سفید شاه و مردم معروف شد. عمده توجه این برنامه معطوف به اعتبارات بخش کشاورزی و آبیاری بود. درآمد برنامه هم عموما از درآمدهای نفتی تامین می‌شد و قرار بود از ۵۵ درصد سهم نفت در آخرین سال این برنامه به ۸۰ درصد برسد.

بنابراین برنامه سوم برنامه‌یی تماما مبتنی بر درآمدهای نفتی بود و اقتصاد ایران نفتی‌تر از هر زمان دیگری شد. همچنین کمک‌های خارجی نیز همچنان یکی از منابع تامین بودجه در این برنامه بود. با شکست اصلاحات ارزی و توسعه کشاورزی در برنامه سوم، سیاستگذاران رژیم پهلوی نگاه خود را در برنامه ۵ ساله چهارم بر توسعه صنعتی معطوف کردند. این برنامه عمرانی بیشتر از برنامه‌های گذشته به استعدادهای کشور توجه داشت و دربرگیرنده قسمت بیشتری از وجوه توسعه بود. به طوری که برای قسمت‌های نیروی انسانی، کشاورزی و دامپروری، نفت و گاز، صنایع و معدن، آب، برق، حمل و نقل و ارتباطات، مخابرات، عمران و نوسازی دهات، عمران شهری، ساختمان و مسکن، آموزش و پرورش، فرهنگ و هنر، جهانگردی، بهداشت و رفاه اجتماعی برنامه داشت. برنامه پنجم عمرانی دوره پهلوی آخرین برنامه و بزرگ‌ترین و پرحجم‌ترین برنامه این دوران بود. شروعش از سال ۱۳۵۲ بود که مصادف شده بود به جنگ چهارم اعراب و اسراییل و افزایش قیمت نفت در جهان. خزانه پر از پول شده بود و ایده‌های شاه نیز بلندپروازانه. در این دوره بود که دورنمای ۲۰ ساله آینده ایران نیز نوشته شد. دورنمایی که تنها براساس افزایش فروش نفت از ۵/۲ میلیارد دلار به حدود ۲۰ میلیارد دلار ایجاد شد و ساخته و پرداخته ذهن توهم پرداز شخص شاه و اطرافیانش بود.

در این برنامه مقرر شد از بخش‌های تولیدی بزرگ کشاورزی و مجتمع‌های دامپروری حمایت شود و واحدهای کوچک‌تر حذف شوند. واحدهای صنعتی بزرگ تاسیس شوند و ایران به سمت صنعتی شدن پیش رود. همچنین توجه ویژه‌یی هم به دفاع ملی و ارتش شد و بزرگ‌ترین و جنون‌آمیز‌ترین خریدهای نظامی ایران از امریکا در همین دوره آغاز شد. این برنامه می‌خواست کیفیت زندگی مردم را ارتقا دهد، رشد سریع، متوازن و مداوم اقتصادی را حفظ کند و درآمدها را افزایش دهد، عدالت اجتماعی اجرا شود، از نیروی انسانی بیشتر استفاده شود، وضع محیط زیست بهبود یابد، به میراث فرهنگی بها داده شود، تولید ناخالص ملی بیشتر شود و از منابع ارزی برای جبران کمبودهای داخلی حداکثر استفاده شود. این برنامه در کل برای تمامی حوزه‌های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی برنامه‌هایی را داشت به جز حوزه سیاسی که بازهم خبری از گشایش‌های سیاسی و توسعه نبود. نقطه ضعف دیگر این برنامه که بزرگ‌ترین و محل اجماع تمام آرزوها و رویاهای محمدرضا پهلوی بود اتکای بیش از حد به درآمدهای نفتی بود و از این رو بود که با سقوط ناگهانی قیمت نفت در بازارهای جهانی دوره سقوط و استیصال شاه و سلطنتش نیز آغاز شد.

● بعد از انقلاب

انقلاب که شد دگرگونی‌ها و جابه‌جایی‌های پس از آن و شروع جنگ و درگیرشدن تمام توان مدیریتی و مالی کشور در یک جنگ ناخواسته برنامه‌ریزی برای توسعه کشور را برای چند سال به تاخیر انداخت تا اینکه جنگ به پایان رسید و نخستین برنامه توسعه در ایران پس از انقلاب در سال ۱۳۶۸ به تصویب رسید تا دوران سازندگی آغاز شود. این دوران به این علت به سازندگی لقب گرفت که هدف اصلی برنامه توسعه نیز بازسازی و تامین نیازهای ضروری بر مبنای اهداف دفاعی تعیین شده و نوسازی ظرفیت‌های تولیدی و زیربنایی و مراکز جمعیتی خسارت دیده در طول جنگ تحمیلی بود. در این برنامه همچنین گسترش کمی و ارتقای کیفی فرهنگ عمومی تعلیم و تربیت و علوم و فنون در جامعه با توجه خاص نسبت به نسل جوان جزو اهداف قلمداد شد.

ایجاد رشد اقتصادی در جهت افزایش تولید سرانه، اشتغال مولد و کاهش وابستگی اقتصادی با تاکید بر خودکفایی محصولات استراتژیک کشاورزی و مهار تورم نیز از دیگر اهداف برنامه اول توسعه بود. اهداف دیگر این برنامه نیز تلاش در جهت تامین عدالت اجتماعی اسلامی، تامین حداقل نیازهای اساسی آحاد مردم، تعیین و اصلاح الگوی مصرف در جهت تعیین نیازهای انسان و جامعه در جریان رشد و تکامل مادی و معنوی با حفظ کرامت و آزادگی انسان، اصلاح سازمان و مدیریت اجرایی و قضایی کشور در ابعاد مختلف، تلاش در جهت ایجاد امنیت قضایی و تحکیم مبانی نظری و عملی تساوی عموم در برابر قانون و اجرای عدالت و حمایت از آزادی‌های مشروع فردی و اجتماعی و سازماندهی فضایی و توزیع جغرافیایی جمعیت و فعالیت‌ها، متناسب با مزیت‌های نسبی هر منطقه به استثنای مواردی که ملاحظات سیاسی و نظامی ایجاب می‌کند، بود.

دومین برنامه پنج ساله بعد از انقلاب نیز درحقیقت ادامه‌دهنده همان برنامه اول توسعه بود با همان اهداف البته با توجه بیشتر به تحقق عدالت اجتماعی، تربیت نیروی انسانی مورد نیاز، توسعه پایدار اقتصادی با محوریت کشاورزی، حفظ محیط زیست و استفاده بهینه از منابع طبیعی کشور. برنامه سوم توسعه اما تفاوت‌هایی نیز داشت چون مصادف شده بود با دوران اصلاحات. اصلاح از ساختار اداری و مدیریت در برنامه شروع شد. چند وزارتخانه باهم ادغام شد و شرکت‌های دولتی ساماندهی شدند و سهام و مدیریت بسیاری از آنها باید به بخش خصوصی داده می‌شد. نظام تامین اجتماعی و یارانه‌ها در همین برنامه پیش‌بینی شد. سیاست‌های زیست محیطی سخت‌تری تدوین شد و سازمان محیط زیست تشکیل شد به همراه سازمان گردشگری و میراث فرهنگی.

همچنین این برنامه نگاهی داشت به بخش کشاورزی، صنعت و معدن و گردشگری تا از میزان اتکایش به نفت و حامل‌های انرژی بکاهد که البته نتوانست به مقصود برسد. حمل و نقل و مخابرات و مسکن و آموزش نیز از دیگر حوزه‌های مورد توجه این برنامه بود. اما تفاوت بارز این برنامه با تمام برنامه‌های قبل از خود چه در دوران قبل و چه در دوران بعد از انقلاب توجه به توسعه سیاسی، فرهنگی و سیاست تنش‌زدایی از روابط بین‌الملل بود که حکایت از نگاه ویژه دولت اصلاحات به توسعه پایدار داشت. برنامه چهارم در اواخر دولت اصلاحات یعنی در سال ۱۳۸۴ به تصویب رسید و البته که چندان مورد توجه دولت اصولگرای احمدی‌نژاد واقع نشد و حتی سازمان برنامه و بودجه که متولی اصلی برنامه‌ریزی توسعه‌یی کشور بود، منحل شد. این برنامه تماما براساس برنامه‌های دولت اصلاحات نوشته شده بود و اصلی‌ترین وجهش نیز رشد اقتصاد ملی‌ دانایی‌محور در تعامل‌ با اقتصاد جهانی بود. در فصل اول این برنامه بسترهای مناسب برای رشد سریع اقتصادی پیش‌بینی شد. سپس با برقراری رابطه با اقتصاد جهانی قرار بود که خصوصی‌سازی و رقابت‌پذیری در اقتصاد داخل شکل بگیرد.

این برنامه نگاه ویژه‌یی نیز به مقوله علم و پژوهش داشت و شاید برای نخستین بار در برنامه‌های توسعه ایران صحبت از توسعه علمی می‌شد. نقطه قوت این برنامه اما در حفظ‌ محیط‌ زیست‌، آمایش‌ سرزمین‌ و توازن‌ منطقه‌یی بود که بیشترین توجه را به توسعه پایدار و حفظ محیط زیست در تاریخ ایران داشت. فصل بعدی این برنامه ارتقای امنیت‌ انسانی‌ و عدالت‌ اجتماعی بود. فصل بعدی نیز توسعه فرهنگی را مدنظر قرار داشت. در بخش بعد به سراغ تامین امنیت ملی و تقویت قوای نظامی دفاعی رفت. این برنامه از توسعه قضایی نیز غافل نبود. نوسازی‌ دولت‌ و ارتقاء اثربخشی‌ حاکمیت‌ از دیگر اهداف این برنامه بود. برنامه چهارم شاید جامع‌ترین و علمی‌ترین برنامه‌یی بود که ایران پیش روی توسعه خود داشت. برنامه‌یی که درصدد پوشاندن نقاط ضعف هشت برنامه قبلی بود و روزهای خوبی را نوید می‌داد.

اما پاشنه‌‌آشیل این برنامه در این بود که در دوره اصلاحات و برای روزهایی که انگار اصلاح‌طلبان همچنان برسر کارند نوشته شده بود غافل از آنکه محمود احمدی‌نژاد و اصولگرایان دولت را در دست می‌گیرند و برنامه چهارم به فراموشی سپرده می‌شود. برنامه پنج ساله پنجم که در سال ۱۳۹۰ تصویب شد و تا پایان سال ۹۴ نیز باید اجرا شود تفاوت‌های ماهوی با برنامه‌های پیش از خود دارد. هدف اصلی این برنامه پیاده کردن الگوی اسلامی- ایرانی توسعه است. برنامه‌یی که برای نخستین بار توسط سازمان برنامه و بودجه کارشناسی نشد و دستپخت خود دولت بود. برنامه‌یی که باید دید آیا روحانی خود را مکلف به رعایت بندهای آن می‌کند؟

نیما صائب