فرصت های کارآفرینی در فناوری نانو

در حالی که تولد فناوری نانو را در سال ۱۹۵۹, به هنگام سخنرانی تاریخی ریچارد فاینمن با عنوان آن پایین فضای بسیاری هست ثبت کرده اند, اما ورود سرمایه گذاران خطرپذیر به عرصه این فناوری در سال ۱۹۹۶ رخ داد

● مقدمه

در حالی که تولد فناوری‌نانو را در سال ۱۹۵۹، به هنگام سخنرانی تاریخی ریچارد فاینمن با عنوان آن پایین فضای بسیاری هست ثبت کرده‌اند، اما ورود سرمایه‌گذاران خطرپذیر به عرصه این فناوری در سال ۱۹۹۶ رخ داد. این رویداد هر چند که اهمیت سخنرانی معروف فاینمن را ندارد ولی بیانگر این واقعیت است که فناوری‌نانو از آزمایشگاه خارج شده است و باید انتظار سرمایه‌گذاری‌های کلانی را در این حوزه داشته باشیم.

اگر کارآفرینی را ایجاد کسب و کارهای جدید یا هر نوع نوآوری در کسب و کارهای قدیمی تعریف کنیم خواه این نوآوری در ارائه محصول یا خدمتی جدید باشد،‌ یا در نحوه جدیدی از تولید محصول یا خدمت یا حتی در بسته‌بندی، قیمت‌گذاری و بازاریابی، آنگاه هر جایی که فناوری‌نانو وارد شود منجر به کارآفرینی می‌گردد و این به معنی گشوده شدن افق جدیدی بر دنیای کارآفرینان است. البته باید در نظر داشت که این خصلت در هر فناوری جدید قابل مشاهده می‌باشد کما این که پیش از این نیز فناوری اطلاعات همین تاثیر را بر فعالیت‌های کارآفرینانه گذاشت.

فناوری‌نانو کاربردهای بالقوه و بالفعل فراوانی یافته است. صنایع هوا و فضا و دفاعی، صنعت خودروسازی، فناوری اطلاعات و ارتباطات، تولید و توزیع انرژی، پزشکی و داروسازی، صنایع شیمیایی و نفت، نساجی، کشاورزی و محیط زیست بازارهای غول پیکری هستند که فناوری‌نانو می‌تواند در آنها وارد شود. اما حکایت کارآفرینی در فناوری‌نانو بحثی فراتر از کاربردهای نانو در صنایع و بازارهای ذکر شده می‌باشد.

کارآفرینی در این حوزه نیز مانند کارآفرینی در سایر حوزه‌ها به نیازسنجی دقیق و موشکافانه‌ای نیاز دارد. بازیگران فعلی فناوری‌نانو در جهان به سه گروه بزرگ تقسیم می‌شوند و هر نوع کارآفرینی در این حوزه به شناخت نیازهای این سه گروه وابسته است.

۱) دولت‌ها وساختارهای سیاسی محلی و منطقه‌ای

۲) دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی

۳) بخش خصوصی شامل سرمایه‌گذاران خطرپذیر، صنایع کوچک و بزرگ و بانک‌ها

فرصت‌های بالفعل کارآفرینی در فناوری‌نانو در ارتباط با نیازهای این سه گروه شکل می‌گیرد.

۱) فرصت‌های بالفعل

دولت‌ها و ساختارهای سیاسی چه در بعد محلی و چه در بعد منطقه‌ای سرمایه و تلاش خود را در جذب بیش از پیش این فناوری نوظهور به حوزه تحت مدیریت خود، حمایت از تحقیقات دانشگاهی و فعال کردن بخش خصوصی معطوف نموده‌اند تا در رقابت جهانی تصاحب بیشتر فناوری‌نانو عقب نمانده و سهمی از بازار رو به گسترش آن را برای شهروندان و مالیات دهندگان خود کسب نمایند. برگزاری مسابقات گران‌قیمت‌ ایده‌پردازی در اتحادیه اروپا با ۳۰۰۰۰۰ یورو جایزه نقدی و ۲۰۰۰۰۰ یورو سرمایه‌گذاری مشارکتی به شرط ایجاد شرکت در محل برگزاری مسابقه (پادووا در ایتالیا)، نمونه‌ای از این تلاش‌ها می‌باشد. چالش‌ اصلی فراروی این دولت‌ها کمبود نیروی انسانی متخصص در حوزه نانو می‌باشد. هر نوع کسب و کاری که منجر به تربیت انسانی جهت کار در بخش‌های دولتی، دانشگاهی و خصوصی گردد مورد تقاضا و حمایت جدی دولت‌ها قرار می‌گیرد. جدای از اینکه ارائه خدمات تخصصی نظیر انجام تحقیقات علمی و امکان سنجی‌های اقتصادی در زیر مجموعه‌های نانو مانند نانوکامپوزیت‌ها، نانولوله‌ها و... خدمات گران قیمت‌تری هستند که مورد درخواست این گونه دولت‌ها می‌باشند.

مشابه همین بحث در خصوص دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی وجود دارد با این تفاوت که علاقة این مراکز بیشتر به جذب نیروی انسانی ایده‌دار و خلاق برای همکاری در انجام تحقیقات می‌باشد. این نیروی انسانی از دو طریق قابل جذب می‌باشد: ۱- دانشجویان مقاطع دکتری و کارشناسی ارشد ۲- همکاری و عقد قرارداد با شرکت‌های پیمانکار تحقیقاتی. بنابراین تیم‌های کارآفرینی که بتوانند از عهده مشارکت در پروژه‌های تحقیقاتی برآیند می‌توانند برای مدت نسبتاً طولانی به بازار دانشگاه‌های داخلی و خارجی جهت دستیابی به یک گردش مالی مناسب تکیه نمایند. علاوه بر این، مراکز تحقیقاتی برای تجاری‌سازی دستاوردهای پژوهشی خود به تیم‌های دارای تجربه و تخصص در زمینه بازاریابی، خرید و فروش فناوری نیاز دارند. هم اکنون در بسیاری از کشورهای توسعه یافته می‌توان دانشگاه‌هایی را نام برد که جهت تحقق این مهم، خود اقدام به تأسیس شرکت نموده‌اند. مثلاً شرکت‌های Access Pharmaceuticals , Adelan و Nanomics Imaging Ltd را که هر سه در زمینه نانو فعالیت می‌نمایند، به ترتیب دانشگاه‌های صنعتی تگزاس جنوبی،‌ بیرمنگام و عبری بیت‌المقدس به وجود آورده‌اند.

ولی در شرکت‌ها و صنایع خصوصی و دولتی نیازهای دیگری به چشم می‌خورد. آشنایی با کاربردهای نانو و ارزش افزوده ناشی از آن و فناوری‌های موجود نخستین درخواست جدی این گروه از بازیگران فناوری‌نانو می‌باشد. مشاوره در مدیریت تحقیقات، یا خرید فناوری و یا سرمایه‌گذاری نیاز دیگر این گروه است. سرمایه‌گذاران خطرپذیر علاقه وافری به ورود به این فناوری از خود نشان داده‌اند ولی به دلیل پیچیدگی‌های موجود در این فناوری، فرآیند سرمایه‌گذاری ایشان بسیار طولانی و نیازمند مشاوره می‌باشد.

بنابر این شرکت‌هایی که قادر به برگزاری آموزش‌های کوتاه مدت ویژه صنایع، یا انجام مشاوره برای خرید،‌ فروش و سرمایه‌گذاری در این فناوری باشند هم اکنون می‌توانند بازار مناسبی برای خود به دست آورند.

۲) فرصت‌های بالقوه

بعد از این که شرکت‌ها، سرمایه‌گذاران، دانشگاه‌ها و دولت‌ها از حیث نیروی انسانی ورزیده به حد قابل قبولی رسیدند، بسیاری از کسب و کارهایی که ذکر آنها رفت رونق خود را از دست می‌دهند. ولی در این میان آن گروه از کارآفرینان که بتوانند خود را با شرایط جدید تطبیق دهند، شانس بقای بیشتری در بازار نانو خواهند داشت. این شرایط جدید ناشی از وجود نیروهای انسانی است که قبلاً توسط همین کسب و کارهای کارآفرین تربیت شده و وارد بازار کار شده‌اند.

این نیروی انسانی جهت بروز توانایی‌های خود و خلق ثروت از دانش فنی، نیازمند خدمات جدید می‌باشد. تأمین مواد اولیه، بازاریابی محصولات و خرید و فروش فناوری‌‌های جدید نیازهای اصلی این گروه را در بر می‌گیرند. از سوی دیگر تولید محصولات نانویی افق دیگری می‌باشد که بر روی کارآفرینان گشوده خواهد شد.

ابربازارهایی مانند خوردوسازی، ساختمان، کشاورزی و صنایع دفاعی مشتریان دائم محصولات تولید شده بر مبنای نانو می‌باشند که جذب و حفظ این بازارها یقیناً نیازمند خلاقیت، نوآوری و کارآفرینی لحظه به لحظه می‌باشد. از یاد نبریم که محصولات مبتنی بر فناور‌ی‌های پیشرفته عمر کوتاهی دارند و خیلی سریع جای خود را به محصولات جدیدتر و پیشرفته‌تر خواهند داد و غفلت از نوآوری و اصرار بر تولید و عرضه محصولات خدمات قدیمی‌تر، مرگ کسب و کار را به همراه خواهد داشت.

۳) سه دوره حیات

برای کارآفرینی در فناوری‌نانو- یا شاید هر فناوری پیشرفته دیگر- سه دوره حیات، خصوصاً در کشورهای در حال توسعه می‌توان متصور شد:

▪ دوره اول: در این دروه آموزش و تربیت نیروی انسانی نیاز جدی بنگاه‌های اقتصادی و تحقیقاتی را شکل می‌دهد، بنابراین کسب و کارهایی که در این دوره به رفع این نیاز بپردازند جزء کسب و کارهای داغ قلمداد می‌شوند. این دوره را می‌توان دوران تولد فناوری در یک کشور نامید.

▪ دوره دوم: که شاید آن را دوره رشد فناوری در کشورها بدانیم دوره‌ای می‌باشد که عرضه فناوری دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی شکل جدی‌تری به خود می‌‌گیرد و صنایع و شرکت‌ها نیز متقاضی خرید فناوری از منابع داخلی و خارجی می‌باشند. به نظر می‌رسد بازاریابی برای دستاوردهای پژوهشی دانشگاه‌ها و انجام خدمات مربوط به خرید و فروش فناوری برای صنایع و همچنین ارائه مشاوره‌های علمی و اقتصادی به سرمایه‌گذاران خطرپذیر و غیر خطرپذیر، کسب و کارهای پر رونق این دروه را به وجود آورند.

▪ دوره سوم: دوره بلوغ فناوری در یک کشور نیازهای متنوع و مخصوص به خود را دارد. تولید محصولات و خدمات مبتنی بر فناوری جدید، تأمین مواد اولیه مورد نیاز صنایع و بازاریابی محصولات و خدمات تولید شده، کسب و کارهای پر جنب و جوش این دوره را شکل می‌دهند.

هر چند که نمی‌توان بین این سه دوره مرز مشخص زمانی قائل شد و چه بسا در همان دوران تولد، کسب و کارهایی وجود داشته باشند، که قادر به تولید محصولات و خدمات مبتنی بر فناوری باشند ولی گذر از این سه دوره برای تبدیل شدن به یک کشور صاحب فناوری اجتناب‌ناپذیر به نظر می‌رسد. ذکر این نکته هم ضروری به نظر می‌رسد که در این سه دوره، کسب و کارها جای خود را در صدر جدول موفقیت تغییر می‌دهند ولی هیچ کسب و کاری مگر به اراده و خواست مدیران و صاحبان آن کسب و کار از رده خارج نمی‌شود به عنوان مثال آموزش نیروی انسانی، هر چند که کسب و کار داغ دورة تولد محسوب می‌شود ولی حتی در دورة بلوغ نیز ادامه فعالیت آن ضروری می‌باشد.

● نتیجه‌گیری

از نگارش این مقاله کوتاه چند هدف مهم تعقیب می‌شوند که عبارتند از:

۱) برخلاف آنچه که دانشمندان فعال در حوزة نانو القا می‌کنند، کارآفرینی در نانو نه تنها ممکن، بلکه ضروری است. اگر ایجاد کسب و کارهای مبتنی بر فناوری‌نانو به دلایلی واهی به تعویق افتد فرصت‌های موجود از میان می‌رود. به عنوان مثال در دورة تولد فناوری شرکت‌هایی که می‌توانند باعث توسعه فناوری در کشور شوند به وجود می‌آیند و بعد همین شرکت‌ها و مؤسسات، به آسانی کسب و کارهای دورة رشد و بلوغ را به وجود خواهند آورد.

۲) یک حرکت منعطف در توسعة کارآفرینی در فناوری‌نانو باعث شکل‌گیری و پایدار شدن کسب و کارهایی با مزیت نسبی در کشور می‌شود؛ کسب و کارهایی که به صورت کاملاً طبیعی و خود به خود انجام می‌پذیرد. توضیح بیشتر این که در اکثر کشورهای در حال توسعه انتخاب حوزه‌ای از فناوری‌نانوکه برای سرمایه‌گذاری دولت‌ها ارجحیت داشته باشد یکی از چالش‌های اصلی سیاست‌مداران و برنامه‌ریزان می‌باشد در حالی که ساختار منعطف شرکت‌های کوچک و متوسط، خودبه‌خود به سمت بازارهای ترجیحی حرکت کرده و بهترین گزینه‌ها را انتخاب می‌نمایند و دولت‌ها صرفا نقش حامی و هدایت‌گر را می‌یابند.

۳) کارآفرینی در فناوری‌نانو به عنوان یک حرکت آزمایشی با همکاری مراکز کارآفرینی دانشگاه‌ها و پارک‌های فناوری قابل اجرا می‌باشد. یقیناً در اجرای این طرح انتخاب افرادی که بتوانند کسب و کارهای مبتنی بر نانو را ایجاد نمایند، بسیار تعیین کننده خواهد بود چرا که از یک سو موفقیت این طرح به توانایی ایشان وابسته است و از سوی دیگر بودجه قابل توجهی بابت آموزش ایشان باید هزینه شود.

۴) بر طبق نظریه‌های موجود، افرادی که توانایی آموزش خودگردان داشته باشند دارای توان بالقوه کارآفرینی می‌باشند. بنابراین برگزاری دوره‌های آموزش خودگردان برای شناسایی این افراد بسیار ضروری به نظر می‌رسد.