پیشگامان آموزش

جبار عسگرزاده, معروف به باغچه بان, در سال ۱۲۶۴ خورشیدی در شهر ایروان به دنیا آمد آموزش های آغازین خود را مانند دیگر دانش آموزان با روش های قدیمی و در مسجد گذراند

● جبار باغچه‌بان پیش‌گام آموزش كودكان

جبار عسگرزاده، معروف به باغچه‌بان، در سال ۱۲۶۴ خورشیدی در شهر ایروان به دنیا آمد. آموزش‌های آغازین خود را مانند دیگر دانش‌آموزان با روش‌های قدیمی و در مسجد گذراند. در پانزده سالگی به‌ناچار آموزش را رها كرد و از خبرنگاران روزنامه‌های قفقاز و از فكاهی‌نویسان روزنامه‌ی ملانصرالدین شد.

در سال ۱۲۹۸، پس از پایان یافتن جنگ اول جهانی و پس از فوت پدر و مادرش، به مرند بازگشت و در مدرسه‌ی احمدیه به كار آموزگاری پرداخت. به دلیل عشق و علاقه‌ی بسیاری كه به آموزش و پرورش دانش‌آموزان داشت، خیلی زود نامش بر سر زبان‌ها افتاد. در مهرماه سال ۱۲۹۹ به طور رسمی در اداره‌ی آموزش و پرورش مرند استخدام و در دبستان دانش به آموزگاری پرداخت.

آموزگاری را در كلاس اول با ده دانش‌آموز آغاز كرد.

علت اصلی كم بودن تعداد دانش‌آموزان، تنگدستی خانواده‌ها و دوم مخالفت‌های مكتب‌داران آن زمان بود. رئیس منطقه در آن زمان با تدبیر و اندیشه، اعلامیه‌ای منتشر كرد كه به هر یك از دانش‌آموزان یك دست لباس مجانی داده خواهد شد. ‌در نتیجه تعداد دانش‌آموزان كلاس اول به هفتاد نفر رسید و به دلیل آن كه كسی توان آموزش همه‌ی آن‌ها را نداشت، برای باغچه‌بان فرصتی پیش آمد تا در عرصه‌ی فرهنگ خود را بیازماید.

خانواده‌ها پول خرید كاغذ و مداد نداشتند، در نتیجه بچه‌ها سر راه مدرسه كاغذهای سیگار را جمع می‌كردند و روی آن‌ مشق می‌نوشتند. او از هركس كه امكان داشت یك قران و دو قران می‌گرفت و برای دانش‌آموزان فقیر دفتر و مداد تهیه می‌كرد، صابون و دارو می‌خرید و به خانه‌های آن ها می‌برد و به مادان درمان بیماری‌ كچلی را (كه در بین دانش‌آموزان بسیار بود) می‌آموخت. این كارهای باغچه‌بان شور و شوق زیادی در شاگردان به وجود آورد كه تا آن روز دیده نشده بود.

باغچه‌بان برای آموزش دانش‌آموزان خود از روش‌های نو بهره می‌گرفت كه با روش قدیمی كه با خشونت همراه بود، بسیار تفاوت داشت. او برای آموزش حساب به دانش‌آموزان از یك تخته سیاه بزرگ و دو چرتكه دیواری(یكی برای آموزش عددهای صحیح و دیگری برای آموزش عددهای كسری) استفاده كرد. با این روش دانش‌آموزان مردود سال گذشته نیز توانستند به‌آسانی در آزمون‌ها پیروز شوند كه این باعث امیدواری بیش‌ترباغچه‌بان شد.

سال بعد به همراه دانش‌آموزان خود به كلاس دوم رفت، با این امید كه تا سال ششم همراه آن‌ها باشد تا سواد خود او هم بیش‌تر شود، چرا كه سواد فارسی‌ او خوب نبود. او تلاش می‌كرد شهرت نیكی برای مدرسه دست و پا كند و خوشبختانه، هر چه بیش‌تر كوشش می‌كرد، توجه مدیر مدرسه نیز به او بیش‌تر می‌شد. با وجود این، مدیر مدرسه به نوآوری‌ها و رابطه‌ی دوستانه‌ی دانش‌آموزان با باغچه‌بان حساس شده بود.

باغچه‌بان در آن سال‌ها محبت و گرامی داشتن شخصیت انسانی كودكانی را كه در خانه‌های خود صاحب هیچ‌گونه شخصیتی نبودند و تنها بهره‌شان كتك و توسری و فحش بود، وظیفه‌ی اصلی خود می‌دانست و تلاش می‌كرد كمبود‌های تربیتی و خانوادگی آن‌ها را جبران نماید و كودك را از شخصیت خود آگاه كند. اما مدیر جوان آن مدرسه، از این نكته‌ی پرورشی آگاه نبود. با وجود این كارها به‌خوبی پیش می‌رفت.

● نوآوری‌های باغچه‌بان

باغچه‌بان از همان آغاز شیوه‌ی آموزش سنتی را كنار گذاشت. لحظه‌ای آرام و قرار نداشت و هر روز با یك فكر تازه پا به مدرسه می‌گذاشت. نوآوری‌‌های وی در آن روزگار مانند شعبده‌بازی شگفتی و تحسین همه را برمی‌انگیخت. برای نخستین بار برای آموزش جغرافیا از نقشه‌ای استفاده كرد كه خود آن را ساخته بود. آن نقشه شامل دو تخته‌ی ساده بود كه روی آن نمونه‌ای از دریا و اقیانوس و پدیده ‌های طبیعی نشان داده شده بود.

باغچه‌بان علاوه بر استعداد و عشق به معلمی، استعداد شاعری، نقاشی، روزنامه‌نویسی و بازیگری و حتی قالب‌كاری داشت كه از همه‌ی این توانایی‌ها برای آموزش هر چه بهتر دانش‌آموزان كمك می‌گرفت. او نمایش‌نامه می‌نوشت و بچه‌ها ان را اجرا می‌كردند. به علاوه، او برای نخستین‌بار لباس‌های یك شكل و برنامه‌ی ورزشی برای دانش‌آموزان تدارك دید.

باغچه‌بان در سال ۱۳۰۳ با همكاری آقای فیوضات، رئیس آموزش و پرورش آن زمان آذربایجان، كودكستانی با نام " باغچه‌ اطفال" بنیان‌گذاری كرد و با نوآوری‌های خود برنامه‌هایی از جمله كاردستی، نقاشی، بازی، نمایش، سرود، شعر و قصه و ... در آن آموزش داد. او نام باغچه‌بان را برای مربیان این كودكستان و هم‌چنین برای نام خانوادگی خود برگزید.

یكی دیگر ازكارهای ارزنده‌ی باغچه‌بان، بنیان‌گذاری كلاسی برای آموزش به دانش‌آموزان كر و لال بود. هنگامی كه این فكر نو را با رئیس آموزش و پرورش آن زمان(رئیس فرهنگ) در میان گذاشت، در برابر شور و هیجان خود با این پاسخ دل‌سردكننده روبه‌رو شد كه: " اگر تو چنین استعداد و قدرتی داری كه لال‌ها را زبان‌دار كنی، بهتر است زبان فارسی را در باغچه‌ی اطفال بیش‌تر كنی. ما به آموزش زبان فارسی به این مردم ترك‌زبان بیش‌تر نیاز داریم تا زبان‌دار كردن كر و لال‌ها."

اما این سخنان دل‌سرد كننده و كارشكنی‌هایی بسیار دیگر، باغچه‌بان را در راهی كه در پیش گرفته بود ست نكرد و او دو روز پس از شنیدن آن سخنان، اعلان ثبت‌نام را در مدرسه نصب كرد. این اعلان، كه شبیه ادعای پیغمبری بود، سر و صدای بسیاری به پا كرد تا آن‌جا كه یكی از دوستانش به او گفت:" تو دشمن آبروی خود هستی. چرا فكر نكردی كه یهودی‌ها با همه‌ی زرنگی‌شان نتوانسته‌اند در تبریز مغازه باز كنند؟ این دكان چیست كه تو باز كرده‌ای؟ مگر تو پیغمبری كه می‌خواهی لال‌ها را زبان‌دار كنی؟ من تا به حال نماز نخوانده‌ام. اما امشب می‌خوانم و از خدا برای تو شفا می‌خواهم!" و باغچه‌بان چه نیكو به او گفت:" این نخستین معجزه‌ی من، كه آدم كافری مثل تو به خاطر من مسلمان شد!"

سرانجام پس از كشمكش‌های بسیار، چند كودك كر و لال را نام‌نویسی كرد و پس از شش‌ماه در حضور پدر و مادران و برخی از مقام‌های آموزش و پرورش، از آن‌ها آزمون گرفت. آن روز بچه‌ها برای مردمی كه روی در و دیوار مدرسه نیز نشسته بودند، درس خواندند و روی تخته دیكته نوشتند. پس از آن روز باشكوه بود كه سیل سپاس‌گذاری‌ها و گرامی‌داشت‌ها به سوی او سرازیر شد كه البته در برابر سیل كارشكنی‌ها چندان چشمگیر نبود.

مهم‌ترین نوآوری باغچه‌بان، روشی نو در آموزش الفبا است كه به روش تركیبی مشهور شده است. در این روش، آموزش الفبا بر اساس دانسته‌های پیشین دانش‌آموزان انجام می‌شود. برای مثال، هنگامی كه می‌خواهید به كودك حرف "آ" را یاد بدهید اگر این حرف را روی تخته بنویسید و بخواهید كه شاگردان آن را بخوانند و بنویسند، اهمیت نمی‌دهند. اما اگر آب را به آن‌ها نشان بدهید، اسم آن را بپرسید و از آن‌ها بخواهید صداهای واژه‌ی آب را بكشند، آن دو صدایی را كه آب از آن ساخته شده است، پیدا می‌كنند.

● دیدگاه باغچه‌بان در آموزش كودكان

باغچه‌بان بر این باور بود كه یك كودك نوزاد، كه ذهنش از هر گونه دانستنی تهی است، بدون آموزش آموزگار، زبان محیط پیرامون خود را یاد می‌گیرد و پر از دانستنی می شود. اما همین كودك هنگامی كه به دبستان می‌رود، نمی‌تواند از پس آموزش براید و مردود می شود. این پیش‌آمد، خلاف نهاد او و قانون آفرینش كودك است.

نظرهای باغچه‌بان در آموزش كودكان بر این پایه استوار است كه كودك پیش از ورود به دبستان با مفهوم‌های گوناگونی در محیط پیرامون خود آشنا می‌شود و حتی بدون آن كه واژه‌ای را به زبان بیاورد، مفهوم برو، بیا، بنشین، در و پنجره و دیگر چیزهای پیرامون خود را درك می‌كند. او چون این مفهوم‌ها را می‌داند، بدون تشویق یا تهدید، واژه‌های مربوط به آن‌ها را می‌آموزد. پس كودك هر واژه‌ای را در برابر چیزی یاد می‌گیرد و راز یادگیری كودكان است.

باغچه‌بان نظرهای خود را پیرامون آموزش الفبا در كتابی با نام "دستورتعلیم الفبا" نوشته است كه كه در سال ۱۳۱۴ منتشر شد. این كتاب پنج فصل دارد:

▪ فصل اول:

ویژگی‌های شخصی معلم. معلمی كه می‌خواهد به دانش‌آموزانی كه تازه وارد مدرسه شده‌اند آموزش بدهد، باید هفت ویژگی داشته باشد. بردباری و شكیبایی، خوش‌رویی و فروتنی، انتظار و امید، جدیت و درست قولی، ثبات و جدیت، وقار و سنگینی و احاطه و آمادگی.

▪ فصل دوم:

شناخت دانش‌آموزان. شاگردان شباهت‌هایی به هم دارند و تفاوت‌هایی كه نهاد آنان و خانواده‌ها و تربیت آن‌ها موجب شده است.

▪ فصل سوم:

سرآغاز خواندن و نوشتن (دوره‌ی آمادگی). اصلاح گفتار و مخرج ادای كلمه‌ها، همراه با خواندن كلمه‌ها و نام چیزها و تمرین نوشتن. در گذشته، كار نوشتن بعد از خواندن انجام می‌شد، اما امروزه نوشتن همراه با خواندن از روز اول آموزش داده می‌شود.

▪ فصل چهارم:

آموزش الفبا. آموزش باید بر اساس دانسته‌های پیشین دانش‌آموزان انجام شود. موضوع انتخابی برای درس بسیار مهم است كه باید مبهم نبوده و در اندازه‌ی درك دانش‌آموز باشد.

▪ فصل پنجم :

حرف‌ها و طرز هجی‌كردن(بخش كردن) و ارتباط آموزش با توانایی‌های فكری كودكان. در این مرحله، معلم برای این كه بتواند سی و دو حرف را به آسانی آموزش دهد، اول باید توجه دانش‌آموزان را به كیفیت مخرج صداها و تقسیم كلمه به بخش‌هایی كه در هر بخش یك حركت دارند، جلب كند.

● نوشته‌های باغچه‌بان

باغچه‌بان كتاب "زندگی كودكان" را كه شامل شعر، سرود و چیستان برای كودكان بود در سال ۱۳۰۸ در شیراز چاپ كرد. او چند نمایشنامه برای كودكان نوشته و به اجرا درآورده است. او چند كتاب پیرامون روش آموزش تركیب نیز نوشته است كه از آن جمله است: دستور تعلیم الفبا؛ الفبای خودآموزی برای سالمندان؛ اسرار تعلیم و تربیت یا اصول تعلیم الفبا. چند كتاب هم درباره‌ی آموزش معلمان برای دانشسرای تربیت معلم نوشته است.

باغچه‌بان شعر هم می‌گفت و شعر را نیز به عنوان ابزار كمك آموزشی به كار می‌گرفت. در این جا نمونه‌ای از شعرهای او را می‌خوانید.

روی سعی بكن كه مرد احسان باشی

نیكی بكنی به خلق و انسان باشی

بی‌رنج به مفت سودی از كس نبری

چون شمع برای جمع سوزان باشی

نویسنده: خانم كبری نیكخوی منفرد

فهرست نوشته‌های باغچه‌بان

۱. برنامه كار آموزگار ۱۳۰۲

۲. الفبای آسان ۱۳۰۳

۳. الفبای دستی مخصوص ناشنوایان ۱۳۰۳

۴. زندگی كودكان ۱۳۰۸

۵. گرگ و چوپان ۱۳۰۸

۶. خانم خزوك ۱۳۱۱

۷. پیر و ترب ۱۳۱۱

۸. بازیچه دانش ۱۳۱۱

۹. دستور تعلیم الفبا ۱۳۱۴

۱۰. علم آموزش برای دانشسراها ۱۳۲۰

۱۱. بادكنك ۱۳۲۴

۱۲. الفبای خود آموز برای سالمندان ۱۳۲۶

۱۳. پروانه نین كتابی ۱۳۲۶

۱۴. الفبا ۱۳۲۷

۱۵. اسرار تعلیم و تربیت یا اصول تعلیم الفبا ۱۳۲۷

۱۶. الفبای گویا ۱۳۲۹

۱۷. برنامه یكساله ۱۳۲۹

۱۸. كتاب اول ابتدایی ۱۳۳۰

۱۹. حساب ۱۳۳۴

۲۰ كتاب اول ابتدایی ۱۳۳۵

۲۱. آدمی اصیل و مقیاس واحد آدمی ۱۳۳۶

۲۲. درخت مروارید ۱۳۳۷

۲۳. خیام آذری ۱۳۳۷

۲۴. رباعیات باغچه بان ۱۳۳۷

۲۵. روش آموزش كرولال‌ها ۱۳۴۳

۲۶. من هم در دنیا آرزو دارم ۱۳۴۵

۲۷. بابا برفی ۱۳۴۶

۲۸. عروسان كوه ۱۳۴۷

۲۹. زندگینامه باغچه بان به قلم خودش ۱۳۵۶

۳۰. شب به سر رسید ۱۳۷۳

۳۱- كبوتر من كبوتر من ۱۳۷۳