از فاضل هندی تا آیت الله کاشانی

دین و سیاست در اندیشه سیاسی فقهای شیعه

● فاضل هندی:

ابوالفضل بهاء‌الدین محمد بن حسن اصفهانی، مشهور به فاضل هندی که در زمانه صفویه می‌زیست، در سال ۱۰۶۲ ه . ق در اصفهان به دنیا آمد. وی از شاگردان علامه مجلسی بود و دارای آثار و تالیفاتی چون: کشف اللثام، المناهج السویه و بینش غرض آفرینش و... است. در نگاه فاضل هندی، سیاست و دین، هر دو به دنبال فراهم ساختن سعادت دنیوی و اخروی انسان‌ها هستند و بنابراین نمی‌توان این دو را از همدیگر جدا کرد.

● شیخ علی نقی کمره‌ای: وی که از فقهای مشهور سده یازدهم ه .ق دوره صفویه به شمار می‌رود، در نیمه دوم سده دهم در اراک به دنیا آمد و در سال ۱۰۶۰ ه .ق از دنیا رفت. از وی آثار متعددی بر جای مانده است که عبارتند از: جامع صفوی و رساله لزوم وجود مجتهد در عصر غیبت در دیدگاه کمره‌ای، دین و سیاست نمی‌توانند از یکدیگر جدا باشند. وی سیاست را تدبیر امور دینی و دنیوی قلمداد کرده و می‌گوید همان گونه که برای ماده بدون صورت و برای درخت بدون میوه، وجودی نیست، برای نبوت هم بدون امامت، وجود و ثمره‌ای نیست.

● میرزای قمی:

وی که در دوران قاجاریه می‌زیست، در سال ۱۱۵۰ ه .ق به دنیا آمد و از شاگردان برجسته محمد باقر بهبهانی و وحید بهبهانی محسوب می‌شد که دارای آثار و تالیفات زیادی همچون ارشادنامه، قوانین‌الاصول، حاشیه بر قوانین، جامع‌الشتات و مناهج‌الاحکام است. وی علاوه بر این که وظیفه علما را در رابطه با دین مشخص کرده، آنها را در ارتباط با اصلاح دنیای مردم هم مسوول دانسته است. عده‌ای می‌گویند مباحث فقهی کتاب جامع‌الشتات ایشان، ناظر به دخالت دین در حوزه سیاست است. همچنین اقدامات عملی وی در برخی امور سیاسی زمانه‌اش، دلیل دیگری بر این موضوع است.

● مولی احمد نراقی:

وی که مشهور به فاضل نراقی است، در سال ۱۱۸۵ ه .ق در نراق به دنیا آمد. او که در زمانه قاجاریه می‌زیست، شاگردان بنامی را هم تربیت کرد که شیخ انصاری، یکی از شاگردان وی به شمار می‌رود. ضمن این که خود نراقی از محضر استادانی چون مولا محمدمهدی نراقی، پدر بزرگوارش و همچنین علامه وحید بهبهانی، شیخ جعفر کاشف‌الغطاء و بحرالعلوم استفاده کرده است. از وی آثار بسیار ارزشمندی همچون معراج‌السعاده، عواید الایام و مستندالشیعه فی احکام‌الشریعه بر جای مانده است. فاضل نراقی، رابطه دین و سیاست را رابطه‌ای دوسویه، عمیق و ناگسستنی دانسته و بر این رابطه و نسبت پای می‌فشارد. چنان که قائل به این است که این دو با هم در تعامل مستقیم هستند.

● سیدجعفر (دارابی) کشفی:

وی که در سال ۱۱۹۱ ه .ق در فارس به دنیا آمد. به دلیل کرامات و کشف به کشفی معروف شد. وی دارای آثاری همچون میزان‌الملوک، تحفه‌الملوک، کفایه‌الایتام و اجابه‌المضطرین است. وی قائل به توامانی دین و دولت است. استدلال وی بر این مساله این است که دین و شریعت، بدون قدرت دولت، کاملا محقق نمی‌شود و دولت غیردینی جز دفع هرج و مرج، نتیجه‌ای برای بشر به ارمغان نمی‌آورد.

● محمدحسن نجفی:

وی که معروف به صاحب جواهر است، در سال ۱۲۰۲ ه .ق به دنیا آمد. وی در زمانه قاجاریه می‌زیست و شیخ مرتضی انصاری، شیخ جعفر شوشتری از شاگردان بنام وی محسوب می‌شوند. ضمن این که خود وی نیز از محضر استادانی چون علامه وحید بهبهانی، کاشف‌الغطاء و علامه بحرالعلوم استفاده کرده است. نجفی نیز سیاست را برای اجرای دین لازم دانسته و می‌گوید این دو با هم متغایر نیستند. وی به همین منظور در تعریف از سیاست، آن را تدبیر امور مردم برای به کمال رساندنشان معرفی کرده و علاوه بر این که در برخی موارد سیاست را مطلوب معرفی کرده، در بعضی موارد دیگر هم آن را لازم و ضروری دانسته است. او می‌گوید واژه سیاست نه تنها ناهنجار نیست، بلکه مطلوب و ضروری است و باید در راه اجرای احکام اسلام از آن استفاده کرد.

ط سیدحسن مدرس:

وی در سال ۱۲۸۷ ه .ق در اصفهان به دنیا آمد و در دوران مشروطه می‌زیست. او در سال ۱۳۱۷ و در سن ۶۹ سالگی به شهادت رسید. وی که مبدع تز سیاست، عین دیانت بود، علت عقب ماندگی کشورهای اسلامی را جدایی دین از سیاست و دوری متدینان از فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی می‌دانست (میرخلیلی، درآمدی بر اندیشه سیاسی در اسلام)‌.

● آیت‌الله کاشانی:

سیدابوالقاسم حسینی کاشانی در سال ۱۲۶۴ ه .ق در تهران دیده به جهان گشود و در سال ۱۳۴۰ ه .ش دیده از جهان فروبست. وی که از شاگردان آخوند خراسانی به شمار می‌رود، در ارتباط با نسبت میان دین و سیاست قائل به این نکته است که اخلاق، پایه و اساس سیاست است و اصول اخلاقی باید مورد توجه حاکمان و زمامداران قرار می‌گرفت و محور عمل آنها واقع شود. وی دین و سیاست را ۲ مقوله تفکیک‌ناپذیر تلقی می‌کند و می‌گوید سیاست در متن دین معنا و ارزش می‌یابد. داستان جالبی که حاکی از این تفکر و اندیشه در نزد آیت‌الله کاشانی است، نقل شده است که روزی یک نویسنده فرانسوی از ایشان می‌پرسد که تعجب می‌کنم شما که روحانی هستید، چگونه در مسائل سیاسی دخالت می‌کنید و در این رابطه مشغول فعالیت هستید؟ کاشانی در پاسخ این نویسنده فرانسوی می‌فرماید تعجب از این است که شما از اسلام، اطلاع و خبر ندارید! اسلام مانند دین مسیحیت نیست که مروج رهبانیت باشد، بلکه قوانین دین اسلام به منظور زندگی دنیا و آخرت مسلمانان است. دخالت من در کارهای سیاسی، خارج از وظیفه دینی من نیست. وطن‌دوستی من از ایمان می‌باشد. این داستان و نیز دیگر مولفه‌هایی که در اندیشه سیاسی ایشان وجود دارد، نشان دهنده این مطلب است که در اندیشه ایشان، جدایی دین و سیاست، جایی ندارد. کاشانی همچون شهید مدرس، تنها عامل پیشرفت مسلمانان در عرصه‌های سیاسی اجتماعی را عمل به وظایفی می‌داند که دین اسلام برای آنان مشخص کرده است.

با نگاهی اجمالی به اندیشه‌های فقهای شیعه می‌توان نتیجه گرفت که همه آنها بالاتفاق به نسبت میان دین و سیاست، ایمان و اعتقاد دارند و این اصل، جزئی از اندیشه و تفکر سیاسی آنها به شمار می‌رود؛ چراکه مبانی اندیشه‌های اینان از قبیل هستی‌شناسی، سعادت‌شناسی، انسان‌شناسی و معرفت‌شناسی ناظر به همین مساله است.

سید جواد میرخلیلی