حکایت انسان و قضا و قدر

چرا من چرا خدا مرا انتخاب کرده است چرا من به این بیماری سخت مبتلا شده ام و چراهای دیگر

ما از فلسفه ایجاد بیماری‌ها در جهان هستی اطلاع چندانی نداریم، البته علت بعضی از بیماری‌ها کشف شده است ولی علت پیدایش برخی بیماری‌های بدخیم و سرطان‌ها و بسیاری از بیماری‌های صعب‌العلاج آنها را نمی‌دانیم و از همه مهم‌تر، اینکه چرا افرادی مبتلا می‌شوند و عده‌ای مبتلا نمی‌شوند، هم بی‌خبریم...

چه فلسفه و چه مصلحتی در ورای آن وجود دارد را نیز نمی‌دانیم، بنابراین همیشه این سوال در برابر همه ما اعم از پزشکان، بیماران و اطرافیان آنها وجود دارد که «چرا من انتخاب شده‌ام و چرا من یا فرزند من مبتلا شده است؟ مگر چه گناهی مرتکب شده‌ام که باید مثلا در جوانی سرطان بگیرم یا طفل بی‌گناه، چرا به این بیماری سخت و بعضا غیرقابل درمان مبتلا شده است؟»

پاسخ به این سوالات و ابهامات در مسیر ایجاد روند و ادامه بیماری کار آسانی نیست و از عهده ما پزشکان نیز برنمی‌آید و برای درک این اتفاق‌ها در وهله اول پاسخ قانع‌کننده‌ای نمی‌یابیم و شاید با یک جمله که «خواست خداست» بتوان از کنار قضیه گذشت، ولی هنوز ذهن ما و بیماران و اطرافیان او شدیدا مشغول و به دنبال یک پاسخ قانع‌کننده است.

البته فلاسفه و اهل علم و دانشمندان اسلامی طی قرون گذشته و در عصر حاضر، با نگرش عمیق به جهان هستی پاسخ بسیاری از این ابهامات را داده‌اند و ما هم می‌توانیم با بررسی متون دینی اعم از قرآن کریم، روایات معصومین (ع) و با نگرشی متعادل به وجود بیماری در افراد مختلف نگریسته، سوالات دیگری که مطرح می‌شود را پاسخ دهیم که اصولا ایجاد بیماری حاصل اعمال انسان است؟ آیا بیماری نتیجه اعمال بد و ناپسند انسان تلقی می‌شود؟ آیا هر کس بیماری صعب‌العلاج دارد، انسان گناهکار و بدی است؟ در مورد اطفال بی‌گناه بیمار، آیا اعمال و رفتار والدین باعث بیماری در فرزندشان است؟

برای پیداکردن جواب این سوال‌ها و ده‌ها سوال دیگر، با یاری جستن از آموزه‌های دینی و گفتار بزرگان مدد نکاتی را بیان می‌کنیم و امیدواریم تا حدی به پاسخ سوالات و راه برون‌رفت از دغدغه‌ها و نگرانی‌ها را ارائه کنیم.

در بررسی این موضوع در متون اسلامی و قرآن مجید به بحث قضا و قدر و سرنوشت و اراده انسان برمی‌خوریم. اما نقش قضا و قدر در زندگی ما چیست؟ آیا امور و کارهای دنیا، در اختیار ماست یا در اختیار و اراده خداوند قرار دارد؟ آیا قضا و قدر با اختیار انسان سازگار است؟

ابتدا تعریفی از قضا و قدر ارائه می‌شود:

قضا در لغت عبارت است از یک اصل صحیح که بر استحکام، استواری و نفوذکاری دلالت می‌کند.

قدر در لغت، اندازه، مقدار و ارزش هر چیزی را گویند.

پس‌ قضا هر قول یا علمی است که متقن، مستحکم و استوار باشد و تفسیر و تبدیل در آن راه ندارد و قدر نیز اندازه و ارزش و محدوده اشیاست. قضا و قدر در آیات و روایات، بار معنایی و لغوی را با خود دارند، یعنی در فرهنگ اسلامی با اندک تغییر و تفسیر، در همان اصطلاح و معنای لغوی به کار می‌روند.

● قضا و قدر در قرآن مجید

واژه قضا در قرآن بسیار آمده است. از مجموع آنها به دست می‌آید که قضا در سه معنای اصلی به کار می‌رود. این هر سه معنا به اصل و ریشه لغوی آن یعنی اتقان برمی‌گردند.

۱.خلق و اتمام یعنی آفریدن مانند: آسمان‌ها را در طول دو روز به صورت آسمان‌های هفت‌گانه آفریدیم (فصلت آیه ۲۱)

۲.اعلان کردن و خبردادن مانند: به بنی‌اسرائیل خبر دادیم و اعلام کردیم در کتاب که ....(سوره اسراء آیه ۴).

۳.حتمی‌شدن، حکم کردن و دستوردادن مانند: و قضی ربک ان لا تعبدوا الا ایاه: خدایت چنین حکم کرد که جز او را نپرستید و... (سوره اسراء آیه ۳۲)

واژه قدر نیز بیشتر به همان معنی لغوی‌اش برگشت دارد، مانند:

«قدجعل ا... لکل شی قدرا: خداوند برای هر چیزی اندازه و محدوده قرار داده است. (سوره طلاق... آیه ۳)»

و ما ننزله الا بقدر معلوم: از هر چیزی به مقدار و اندازه معین فرو فرستادیم (سوره حجر آیه ۱۲)

● قضا و قدر در روایات

یونس بن‌عبدالرحمان درباره معنی قضا و قدر از امام هشتم (ع) پرسید. امام فرمود: «قدر، هندسه و اندازه و تعیین مرز و حد برای استقرار یا نفی یک شی و قضا، محکم کردن و برپا کردن عین اشیاست. (اصول کافی، ج ۱، ص ۸۵۱)

از امام جعفر صادق (ع) نقل شده که فرموده:

«هرگاه خداوند، چیزی را اراده کند، معین و محدود و اندازه‌اش می‌کند، آنگاه آن را حتمیت می‌بخشد، سپس پدید می‌آورد. (کتاب المحاسن، ص ۴۴۲)»

سه تفسیر معروف در زمینه قضا و قدر مطرح است:

اول تفسیر اشاعره – اهل سنت: که معتقدند:

خداوند، بر بندگان خود، قضا و حکم قطعی کرده است و کسی را توان مخالفت با قضای الهی نیست و همه انسان‌ها باید همان راهی را بپیمایند که برای آنها مقدر گردیده است... شرابخواری، دزدی، آدم‌کشی و... هم گناهان به قضا و قدر الهی است و هیچ‌کس حق‌ احتجاج با خدا را ندارد. (احمد بن حنبل- ص ۴۴ و ۴۵)

یا به نقلی دیگر:

هیچ کسی، کاری را انجام نمی‌دهد، مگر خداوند و نسبت دادن کارهای انسان به انسان، مجازی و دروغین است (عبدالقادر بغدادی – ص ۱۱۲-الفرق بین الفرق)

این‌گونه تفسیر از قضا و قدر الهی که با مذاق مردم عادی و عوام سازگار است، پیامدهای نامطلوبی دارد:

۱.درحقیقت معاصی، گناهان و مفاسدی که از آنها سر می‌زند، خدا انجام داده و از آنها خشنود است.

۲.چون همه کارها براساس قضا و قدر الهی است، پس ما مجبور هستیم و کوشش هیچ اثری ندارد.

۳.چون خداوند انسان مجبور را تکلیف کرده است و در صورت مخالفت او را کیفر می‌دهد، عدالت و حکمت خدا نیز زیر سوال می‌رود.

به دلیل همین پیامدهای باطل، تفسیر دیگری مخالف این تفسیر به میان آمده است:

● دوم- تفسیر معتزله (اهل سنت):

آنان، قضا و قدر الهی را تنها در قالب لفظ قبول کردند، ولی حقیقت و واقعیت آن را نپذیرفتند. آنان، انسان را موجودی مختار و پدیدآورنده افعال خویش دانستند و اختیار انسان را به طور کامل و جداگانه حفظ کردند.

عبدالجبار معتزلی می‌گوید:

استاد، ابوعلی حبائی گفته است: معتزله اتفاق دارند که کارهای انسان‌ها از قبیل تصرفات و ایستادن و نشستن، همه از جانب خودشان حادث می‌شود و خداوند به آنها قوت داده است و غیر از خود انسان‌ها نسبت به کارهایشان دیگر فعال و موثری نیست (المغنی فی اصول الدین، ابن قدام، ج ۶، ص ۱۴)

بدین ترتیب، انسان‌ فعال حقیقی و خالق افعال شمرده می‌شود. براساس این نظر و تفسیر، اشکال‌های سه‌گانه پیش حل می‌شود، ولی مشکل جدیدی روی می‌نماید.

در این حالت آفریننده‌ای جز خدا، به نام انسان پیدا می‌شود. یعنی خداوند، همه امور را به انسان‌ها واگذار کرده است و انسان‌ها مختارند و هر چه بخواهند، می‌کنند. این سخن، با آیات و روایات توحیدی که تنها خدا را خالق و مدبر و فاعل می‌دانند، منافات دارد و اصولا به انکار عملی قضا و قدر الهی می‌انجامد. پس هر دو تفسیر به خطا رفته‌اند.

استاد شهید مطهری می‌فرماید: «معتزله ، توحید افعالی را به خیال خود، فدای عدل کردند و اشاعره، به گمان خود، عدل را فدای توحید افعالی کردند، اما در حقیقت نه معتزله توانستند عدل را به شکل صحیحی توجیه کنند و نه اشاعره به عمق توحید افعالی رسیدند (عدل الهی، مرتضی مطهری، ص ۲۱)»

● سوم: تفسیر اهل بیت (ع)

یگانه دلیل نادرستی در تفسیر پیشین که به نتایج نامقبول انجامید، محروم بودن از دانش اهل بیت (ع) است.

پیامبر (ص)، ‌اهل بیت (ع) را عدل و هم‌سنگ قرآن و مفسران واقعی آن معرفی کرده است. حق و هدایت و رستگاری با پیروی از مکتب اهل بیت (ع) امکان‌پذیر است. اهل بیت (ع) قضا و قدر الهی را به گونه‌ای تفسیر و معنا کردند که هم عدل و حکمت الهی محفوظ ماند و هم توحید افعالی و اشکال‌های وارده برطرف شد.

از امام هشتم (ع) نقل شده است قدریه (منکران قضا و قدر الهی) خواستند صفت عدل خدا را تصحیح کنند ولی سلطنت و قدرت خدا را محدود کردند. (بحارالانوار، ج ۵، ص ۴۵)

این درحالی است که اعتقاد به قضا و قدر الهی با عدالت الهی و توحید افعالی هیچ منافاتی ندارد. از روایات متعدد معصومین (ع) نتیجه گرفته می‌شود که بین ایمان و اعتقاد به قضا و قدر الهی و اختیار انسان، منافاتی نیست. چون قضا و قدر الهی یعنی حتمیت یافتن یک کار در صورتی که علت و اسباب آن حتمی شده باشد. می‌دانیم یکی از اجزا و اسباب حتمی شدن کارهای انسان، ضمیمه شدن اراده و اختیار اوست یعنی اختیار انسان، خود از مظاهر قضا و قدر الهی است و خداوند چنین مقدر کرده است که انسان، موجودی مختار باشد.

در این راستا شهید مطهری می‌فرماید:

«تمام عوامل هستی از علم و اراده حق سرچشمه می‌گیرد و هر عاملی که در جهان خودنمایی می‌کند،‌ تجلی علم و اراده حق و مظهر خواست خداوند و آلت اجرای قضا و قدر اوست و نیز هر عاملی را که در نظر بگیریم، محکوم قانون علیت و مظهری از مظاهر آن است، عاملی که خود تجلی اراده حق و مظهر خواست او و آلت اجرای قضا و قدر او نباشد یا از حوزه قانون علیت خارج بوده باشد و در مقابل آن عرض اندام کند، تصور ندارد.

پس تغییر و تبدیل سرنوشت به معنی قیام عاملی در نقطه مقابل قضا و قدر یا در جهت مخالف قانون علیت، محال و ممتنع است (کتاب انسان و سرنوشت، شهید مطهری)»

از نتیجه‌گیری در مباحث فوق چنین برمی‌آید که معنی صحیح قضا و قدر الهی تنها در پرتوی قرآن مجید و روایات اهل بیت (ع) به دست می‌آید. ایمان به قضا و قدر الهی لازم است ولی اختیار انسان و اینکه اعمال خوب و بد در سرنوشت ما تاثیر مستقیم دارد، خود یکی از موارد قضا و قدر الهی است؛ یعنی خداوند متعال چنین خواسته و مقدر فرموده است که انسان با اختیار خود چنین و چنان خواهد کرد.

در مورد قضا و قدر و سرنوشت انسان، عوامل موثر در این رابطه، راه‌ها و شیوه‌های برون‌رفت از مشکلات زندگی انسان‌ها و پاسخ نسبی به سوالات مطرح شده در ابتدای این نوشتار به حول و قوه الهی در فرصتی دیگر ارائه خواهد شد.

دکتر سیدحسین فتاحی‌معصوم

فوق تخصص جراحی قفسه سینه

استاد دانشگاه علوم پزشکی مشهد