تأثیر اصلاح الگوی مصرف آب در افزایش ثروت ملی

این واقعیت که ایران در منطقه خشک و نیمه خشک قرار دارد و منابع آبی نقشی حیاتی برای کشور دارند بر هیچ کس پوشیده نیست

این واقعیت که ایران در منطقه خشک و نیمه‌خشک قرار دارد و منابع آبی نقشی حیاتی برای کشور دارند بر هیچ کس پوشیده نیست.‌

اعلام سال جدید به عنوان سال اصلاح الگوی مصرف یکبار دیگر این موضوع را گوشزد می‌کند که آب و مصرف آن مساله‌ای انسانی و حیاتی برای کشور است.

ساختار مهندسی و کشاورزی کشور به گونه‌ای است که متوسط مصرف سرانه آب بیش از ۲ برابر استانداردهای جهانی است.

نکته قابل توجه در بخش آب در ایران که باید مدنظر همه قرار گیرد ثابت بودن طرف عرضه است اما با توجه به افزایش جمعیت طی سال‌های آینده تقاضا نیز افزایش چشمگیر خواهد یافت. برای تعادل‌بخشی بین عرضه و تقاضای آب ناچار به مصرف بهینه این مایع حیات‌بخش هستیم.‌

مهندس سیداسدالله اسداللهی، معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت مدیریت منابع آب ایران اعتقاد دارد، اصلاح الگوی مصرف آب باید در جهت تولید ثروت ملی تفسیر شود.

در این میان بی‌مناسبت ندیدیم با توجه به آمار و ارقام موجود در خصوص مصرف فعلی آب در بخش‌های مختلف از یک سو و محدود بودن منابع و امکانات از سوی دیگر در نشستی با مهندس‌سید‌اسدالله اسداللهی به کنکاش پیرامون راهکارهای اصلاح الگوی مصرف این ماده حیاتی - به لحاظ نقشی که در توسعه آینده کشور دارد- بپردازیم که در پی آمده است.‌

▪ مصرف آب در ایران در چه وضعی قرار دارد؟‌

ـ در مصرف آب در ایران باید به سرانه مصرف هر بخش توجه شود و پس از استخراج مصرف واقعی برنامه‌هایی در جهت بهینه کردن مصرف انجام داد.

نکته اولویت‌دار در بخش مصرف بهینه آب اتخاذ تصمیمات و راهکارهای زنجیره‌ای و به هم پیوسته است.‌

آمارها حکایت از آن دارد که متوسط مصرف آب در بخش شرب ۳۵۰ لیتر در روز است که با توجه به شرایط کشور و براساس الگو باید به ۱۵۰ لیتر در روز برسد.

از سویی در برخی از کشورهای همسایه ایران که از سطح بهداشت و رفاه مناسب و خوبی نیز برخوردارند، متوسط مصرف به ۹۰ لیتر در روز رسیده است.‌

از طرف دیگر متوسط مصرف در بخش کشاورزی به ازای هر هکتار ۱۵ هزار مترمکعب است که این رقم باید به ۶۵۰۰ مترمکعب برسد.‌

▪ این الزام بر کاهش مصرف از کجا ناشی می‌شود؟

ـ‌ براساس سند ملی آب که در سال ۱۳۷۵ در دولت وقت تصویب شده الگوی مصرف بهینه آب در بخش کشاورزی و دشت‌ها تعیین شد و در برنامه‌های دوم، سوم و چهارم توسعه بر اجرای این سند تاکید شده است اما متاسفانه درصد بسیار کمی از این سند محقق شده است.

این امر نشان می‌دهد که انشا و تدوین قوانین بدون داشتن برنامه‌های عملیاتی مفید فایده نیست.

در حال حاضر بخش کشاورزی به عنوان بزرگترین مصرف‌کننده آب ۹۲ درصد منابع آبی را به خود اختصاص داده است.

برهمین اساس اصلاح الگوی مصرف در این بخش تاثیرات بسیار شگرفی دارد.

▪ پس چرا این قوانین و اسناد بالادستی اجرایی نشده است؟

ـ به علت اینکه برنامه‌های مدونی وجود نداشته است.

و تنها در برنامه دوم، سوم و چهارم توصیه‌هایی شده است و تکالیف موجود در اسناد بالادستی بدون اجرا رها شده است. اصلاح الگوی مصرف باید در جهت تولید ثروت تفسیر شود. معتقدم نگاه به اصلاح الگوی مصرف باید همانند نگرش به مخازن و منابع زیرزمینی باشد.‌

در صورت برنامه‌ریزی درست در بخش اصلاح الگوی مصرف، تحول اساسی در بخش‌های اقتصادی، کشاورزی، تکنولوژیکی و ... ایجاد می‌شود. از سویی، در بخش کشاورزی به دلیل بهای ناچیز و حتی رایگان آب مشاهده می‌شود که هدررفت آب بسیار بالاست.‌

متاسفانه مجلس شورای اسلامی چند سال قبل حق النظاره ناچیز آب را صفر در نظر گرفت؛ برهمین اساس کشاورزی که وظیفه توزیع آب در مزرعه‌اش را دارد، هیچ نگرانی نسبت به مصرف بی‌رویه آب در زمین‌های کشاورزی ندارد.

▪ چرا به آب به عنوان یک کالای استراتژیک در هیچ سطحی از جامعه نگریسته نمی‌شود؟

ـ نگاه به آب باید به صورت یک زنجیره به هم پیوسته در کنار سایر عوامل باشد.‌

اصلاح قوانین و بهای آب و در کنار آن تغییر نگرش به آب می‌تواند آب را به عنوان یک کالای مهم در نظر ما بیاورد.کشاورز باید به این باور برسد که منافع حاصل از صرفه‌جویی به خود او بر می‌گردد.‌

از سوی دیگر در تمام کشورهای توسعه یافته آب به صورت حجمی در اختیار مشترکان قرار می‌گیرد.‌

برهمین اساس ما در نظر داریم در بخش کشاورزی اقدام به نصب کنتورهای هوشمند بر روی چاه‌ها کنیم که براساس برنامه‌ای که برای هر کنتور تعریف شده حجم آب عرضه شده به کشاورز معلوم است.‌

در صورتی که مصرف فراتر از حد تعریف شده باشد برق کنتور قطع می‌شود.‌

▪‌ الگوی مصرف در بخش آب به چه معناست؟‌

ـ‌ الگوی مصرف اینگونه تعریف شده که به عنوان مثال هر انسان شهری برای رفع نیازهای خود در شرب، بهداشت، فضای سبز به چه میزان آب نیاز دارد و شرایط محیط زندگی فرد نیز لحاظ شده است.‌

براساس این الگو مصرف آب در بخش شرب باید از ۳۵۰ لیتر به ۱۵۰ لیتر برسد.‌

در هیچ کجا کسی با آب شرب ماشین و حیاط خانه‌اش را نمی‌شوید چرا که اصلا صرفه اقتصادی ندارد که اقدام به این کار کند.‌

این الگوها تدوین شده است. به عنوان مثال مشخص کرده‌ایم در جاهایی که آب کم داریم، شالی کاشته نشود. این موارد را دولت الزام کرده است حال اجرا شدن آن یک بحث دیگر است.‌

ما از سرشاخه‌های دز و خوزستان آب را با مشکلات فراوان به اصفهان و یزد منتقل می‌کنیم، حال در نظر بگیرید با همین آبی که منتقل شده عده‌ای اقدام به کشت شالی کنند که می‌کنند و در صورت اعتراض ما اعلام کنند که اقدامشان در جهت خودکفایی است.‌

اما محاسبه نمی‌شود که به چه قیمتی قرار است به خودکفایی برسیم. در سند ملی آب نیز به همین موارد اشاره شده است.‌

▪ مگر سند ملی آب جزو اسناد بالادستی نیست؟‌

ـ‌ بالاترین سند در بخش کشاورزی است.‌

▪‌ پس چرا قوانین پایین دستی بدون توجه به آن تدوین می‌شود؟

ـ‌ ما نیز همین انتقاد را داریم که چرا با وجود این میزان دستگاه نظارتی هیچ نگرانی در مورد اجرا نشدن این سند بسیار مهم وجود ندارد. سئوال این‌جاست که چه نهادی مدعی‌العموم اجرا نشدن این قوانین و احکام است.‌

▪ حال با توجه به اعلام سال جاری به عنوان سال اصلاح الگوی مصرف نمی‌توانید راهکارهایی را در نظر بگیرید؟

ـ در حال حاضر اقدام اولویت‌دار در بخش آب با عنایت به سخنان مقام معظم رهبری، تدوین برنامه‌های عملیاتی از سوی تمام نهادهای تاثیرگذار است.‌

باید به این موضوع توجه شود که باید با همین امکانات موجود و ظرفیت فعلی اقدام به اصلاح رویه جاری کرد.‌

در صورتی که افرادی از این فرصت طلایی در قالب تدوین برنامه استفاده نکنند یا پیام را درک نکرده‌اند و یا می‌خواهند رفع تکلیف کنند. در بخش کشاورزی با یک اقدام نظارتی و کار کم می‌توان از شبکه موجود فعلی که سرمایه‌گذاری کلانی بر روی آن شده، بهترین استفاده را کرد.‌

از سوی دیگر سیستم‌های آبیاری تحت فشار باید به سرعت توسعه یابد. متاسفانه در حال حاضر مشاهده می‌شود که عده‌ای وارد فاز دوم اصلاح الگوی مصرف شده‌اند و اعلام می‌کنند که برای اصلاح الگوی مصرف باید مبلغ کلانی اعتبار تخصیص یابد، در صورتی که در گام اول باید به فکر بالا بردن کارایی از امکانات موجود بود. در حال حاضر همه باید به این فکر باشند که چه باید کرد؟ هم‌اکنون مشاهده می‌شود که از عمق ۴۰۰ متری زمین آب برداشت می‌شود. هزینه برق این چاه تقریبا جهانی است و برای آب نیز هیچ پولی دریافت نمی‌شود، اما کشاورز محصولی می‌کارد که هیچ توجیه و منطق اقتصادی ندارد. به عنوان مثال در یزد اقدام به کشت خیار می‌کند، در حالی که ما می‌توانیم این محصول را در دیگر نقاط کشور با صرف کمترین هزینه و مصرف آب کمتر پرورش داد و در اختیار مردم یزد قرار داد.‌

▪ این الزامات در کجا باید تدوین شود؟‌

ـ‌ دولت باید اقدام به برگزاری جلسه کند تا تمام دستگاه‌ها اعم از وزارتخانه‌ها، واحدهای سیاسی و نظام بانکی به یک اجماع نظر درباره اصلاح الگوی مصرف برسند. تمام این‌ها باید به صورت زنجیره‌ای نگریسته شود.‌

▪ اعلام می‌شود که بخش کشاورزی به عنوان بزرگترین مصرف‌کننده آب است حال اقدام عملی در این زمینه چیست؟

ـ در بخش آب زیرزمینی، امسال مصمم هستیم که کنتورهای هوشمند بر روی چاه‌های کشاورزی نصب شوند. این کنتورهای هوشمند آب را مطابق الگوی مصرف تحویل کشاورز می‌دهد.‌

▪‌ براساس الگو هنوز زیرساخت‌ها در بخش کشاورزی شکل نگرفته است؟

ـ ایرادی ندارد، کنتورها در بخش کوچکی قرار است نصب شود. در گام اول اعلام کرده‌ایم که با نصب این کنتورها مصارف به راحتی توسط خود کشاورز قابل کنترل است به عنوان مثال در مناطق گرمسیری بهترین زمان آبیاری شب است، در صورتی که کنتورهای هوشمند در این مناطق نصب شود کشاورز می‌داند به علت اینکه آب به صورت حجمی تحویل داده می‌شود، ترجیح می‌دهد که زمان آبیاری‌اش را به شب منتقل کند.‌

آیا فکر می‌کنید که این اقدامات به ظاهر کوچک در بخش کشاورزی عملی نیست. در حال حاضر ۶۵ میلیارد مترمکعب آب از منابع زیرزمینی در بخش کشاورزی استفاده می‌شود و در صورت درصد کوچکی صرفه‌جویی در این بخش رقم قابل توجهی آب ذخیره می‌شود.‌

▪ نصب این کنتورها چه میزان صرفه‌جویی در بر خواهد داشت؟‌

ـ‌ با نصب این کنتورها در تمام کشور ۴۰درصد صرفه‌جویی حاصل می‌شود.

▪ در فاز اول چه تعداد کنتور نصب می‌شود؟

ـ ۵۰ هزار عدد از این کنتورها امسال نصب می‌شود با نصب این کنتورها ۳۰درصد صرفه‌جویی در هرنقطه‌ای که این کنتورها نصب می‌شود، بوجود می‌آید.

▪ آیا این کنتورها به گونه‌ای طراحی شده است که به عنوان مثال در مناطق گرمسیری در روزها عمل نکند؟

ـ در این فاز این مورد تعریف نشده، اما برای این کنتور هوشمند عملیاتی تعریف شده است. برای هر کنتور تعریف شده که چه میزان آب تحویل کشاورز دهد، وقتی از آن میزان فراتر رفت، برق کنتور قطع می‌شود.

از سوی دیگر واقعی شدن قیمت آب تاثیر به سزایی در نوع مصرف و انتخاب کالا خواهد داشت. زیرا با واقعی شدن قیمت، قیمت آب به مسائلی همچون بازدهی یک محصول توجه زیادی می‌شود.

▪ هزینه نصب این کنتورها چه قدر است؟

ـ در حدود یک میلیون تومان که در فاز اول و در چاه‌های با استفاده از منابع دولت نصب می‌شود و کسانی که می‌خواهند چاه جدید احداث کنند باید هزینه این کار را خودشان بپردازند.

▪ برای نصب این تعداد کنتور مبالغ کلانی باید تخصیص یابد آیا بودجه‌ای برای این کار در نظر گرفته‌اید؟

ـ در طرح تعادل بخشی آب کشور منابعی برای این کار تخصیص یافته است. در برنامه است که ۵۰هزار عدد از این کنتورها نصب شوند.

در بخش آب سطحی نیز برای اولین بار در قانون بودجه دیده شده که آب به صورت حجمی تحویل کشاورز شود. در آینده نزدیک نیز کنتورهای آب‌ خانه نیز باید تبدیل به کنتورهای هوشمند شود.

در حال حاضر باید یک مامور اقدام به قرائت کنتور کند و در صورت مصرف بیش از حد مشترک اخطار برای آن شخص ارسال شود و مشاهده می‌شود که این روش‌ها در جهت اصلاح الگوی مصرف موثر نبوده است، در حالیکه نصب کنتورهای هوشمند موجب می‌شود که اسراف کننده تلخی مصرف زیادش را در همان لحظه بچشد.

▪ در کشورمان با یک مولفه دیگر روبرو هستیم و آن بحث تغییر اقلیم است آیا نباید با توجه به این شرایط به آب نگاه دیگری بکنیم؟

ـ تغییر اقلیم در جهان اتفاق افتاده و در کشور ما نیز اثرات خاص خودش را داشته. به نحوی که دوره خشکسالی‌ها طولانی‌تر شده است. تغییر اقلیم در اصلاح الگوی مصرف یکی از نگاه‌های جدیدی است که تمام متخصصان هرجا که جلسه و نشست دارند، یکی از محوری‌ترین مباحث جلسات است.

در اجلاس شورای جهانی آب که اوایل فروردین در ترکیه برگزار شد، تغییر اقلیم یکی از ۴محور اصلی این نشست بود: نکته‌ای که ما باید در بخش کشاورزی به عنوان مصرف کننده اصلی آب مورد توجه قرار دهیم، این است که به سمت کشت‌های کنترل شده برویم؛ دیگر نمی‌توانیم در فضای آزاد کشت کنیم.

به عنوان مثال در سیستان و بلوچستان با آن آب و هوا و آبی که به سختی استحصال می‌شود، دیگر توجیه ندارد که اقدام به کاشت گندم ۳تن در هرهکتار بکنیم.‌

اعداد تولید ما در بخش کشاورزی نگران کننده است در حال حاضر به ازای هر متر مکعب آب در حالت خوشبینامه ۷ تا ۸ دهم کیلوگرم محصول تولید می‌شود، در حالیکه متوسط تولید در جهان ۵/۱ کیلوگرم است.

▪ آیا رسیدن به الگوی استاندارد نیاز به استفاده از تجارب جهانی ندارد؟

ـ‌ چرا دارد. در حال حاضر موضوعی در جهان مطرح است با نام آب مجازی به این معنا که اگر کشوری منابع آبی زیادی دارد و می‌تواند محصولی که نیاز به آب فراوان دارد را تولید کند، دیگر ما نباید به سمت تولید آن محصول برویم.‌

▪ اما این با شعار خودکفایی تناقض پیدا می‌کند.‌

ـ‌ خودکفایی شعاری است که باید در خیلی از زمینه‌ها تجدیدنظر صورت گیرد.‌

▪ اعلام می‌شود که مثلا گندم کالای استراتژیک است و باید در این محصول خودکفا شویم.‌

ـ‌ این دیدگاه باید نقد شود، اگر ما گندم را به عنوان کشت دوم در فارس کاشتیم، باعث شده است که منابع آب زیرزمینی ما افت شدید پیدا کند، الان بیشتر دشت‌های ما ممنوعه اعلام شده است. آیا ارزش داشت که ما به خودکفایی برسیم اما منابع آب زیرزمینی را تخریب کنیم و دیگر قابل جبران نباشد. ما باید از خودکفایی پایدار صحبت کنیم.‌

▪‌ خودکفایی پایدار یعنی چه؟

ـ‌ این مباحث در طرح آمایش سرزمین دیده شده بود، تنها بخش‌های کوچکی از این سند اجرایی شده است. این قوانین سندهای بسیار مهمی است که هرچه قدر وقت بر روی آنها گذاشته شود، ارزشش را دارد.‌

▪ حال کشاورز منطقه‌ای که می‌خواهیم محصولی را نکارد چه کار باید بکند؟

ـ در آن مناطق صنعت باید رشد کند. در صورتی که در برخی از مناطق کشور با کمبود شدید آب مواجه هستیم و می‌خواهیم کشاورزی انجام دهیم، باید به سمت کشت‌های کنترل شده برویم.‌

▪‌ الگوی آب در بخش صنعت چه میزان است؟

ـ ما در بخش صنعت ۲میلیارد مترمکعب آب مصرف می‌کنیم، اما نگرانی ما در صنعت از جنس دیگر است. صنعت موجب افت کیفیت آب می‌شود.‌

▪‌ با روند مصرف فعلی آب چه چشم‌اندازی برای کشور متصور است؟

ـ اگر روند فعلی ادامه پیدا کند دیگر آبی برای عرضه وجود نخواهد داشت بر همین اساس بهداشت عمومی، و حیات مردم به خطر می‌افتد. به عنوان مثال برای آب شرب تهران از تمام منابع موجود استفاده شده و دیگر آبی برای عرضه وجود ندارد.‌

▪‌ میزان هدر رفت آب در شبکه آب موجود چه میزان است؟

ـ در شبکه شهری متوسط در حدود ۳۰درصد است. در بخش کشاورزی گفته می‌شود که راندمان بخش کشاورزی در حدود ۴۰درصد است. با توجه به تجربه‌ای که دارم، سدسازی بسیار آسانتر از اصلاح الگوی مصرف است.‌