طنین صدای سید در تاریخ

سید جمال , متفکر عالِم به زمان بود و نگاه انتقادی به وضعیت موجود داشت

خانه موزه دکتر شریعتی در پی برگزاری سلسله نشست‌های تفکر از نمای نزدیک، نشست بررسی آرا و عقاید سیدجمال‌الدین اسدآبادی و تأثیر وی در بیداری اسلامی را چهارشنبه ۲۷ مهرماه با حضور حبیب‌الله اسماعیلی، سردبیر کتاب ماه تاریخ و جغرافیا و سید‌مسعود رضوی، روزنامه‌‌نگار و پژوهشگر تاریخ و فرهنگ برگزار کرد؛ سیدجمال شخصیتی است که رهبر معظم انقلاب در وصف نقش ایشان در بیداری اسلامی و جنبش‌های فراگیر در سطح بویژه در مصر فرمودند: «سیدجمال بزرگ، آن مرد اسلام‌خواه، شجاع و مبارز، بهترین جایی را که برای مبارزات خود توانست پیدا کند مصر بود. بعد هم شاگردان او محمد عبدو و دیگران». اکنون بخشی از سخنان مسعود رضوی در این نشست را با هم می‌خوانیم.

‌● تأکید بر نقاط مشترک مسلمانان

اندیشه‌های سیدجمال‌ مبدأ مجموعه‌ای از تفکر رادیکال در کل کشورهای اسلامی شد، وی مصلح انقلابی بود که برخلاف دیگر رهبران انقلابی بر نقاط مشترک میان مسلمانان جهان نظر داشت نه تمایزها؛ او رهبری بود که برخلاف بسیاری از انقلابیون و مصلحان که روی تمایزها انگشت می‌گذاشتند، بر اشتراکات تأکید داشت. به همین علت صدایش در همه جای دنیا شنیده می‌شد. سید‌جمال برجسته‌ترین و مهم‌ترین متفکر اواخر دوره قاجار بود. بی‌شک وی مهم‌ترین چهره در عرصه تحول فکری و معرفتی مسلمانان بوده است. کسی نمی‌تواند انکار کند که سید‌جمال، برجسته‌ترین متفکر و اندیشمند دوره قاجار بوده است؛ نه فقط در ایران بلکه در سلسله‌ای از کشورهای اسلامی که از هند اسلامی شروع و دامنه‌اش تا مصر و شمال آفریقا کشیده می‌شد، اما سوالی که مطرح است این بود که این بیداری اسلامی از چه چیزی بود؟ آیا کشورهای اسلامی و مسلمانان در خواب بودند؟ وقتی ما واژه بیداری اسلامی را به کار می‌بریم از تقابل ۲ نوع زندگی، سخن می‌گوییم. در آن زمان، ما یک نوع زندگی داشتیم. مشکلی هم نداشتیم. ما زندگی می‌کردیم و مناسبات خاص خودمان را داشتیم. تفکر خودمان را داشتیم تا این‌که در زمانه‌ای با تمدن جدید روبه‌رو شدیم که از نظر کمی و کیفی متفاوت بود، اما مسأله این است که اگر در دوره دیگر با جامعه دیگری آشنا می‌شدیم، ممکن بود به تفاهم برسیم. نمی‌‌دانم شاید هم به جنگ می‌رسیدیم: مثل برخورد ما با اعراب یا با مغول، اما در اساس، تفاوتی در مناسبات اجتماعی ما ایجاد نمی‌شد.

یکباره اتفاقی افتاد، تمدنی با ماهیتی متفاوت در مواجهه با ما قرار گرفت. تمدنی که اجازه نمی‌داد براحتی در امواج اقیانوس سنت که با آن زندگی راحتی داشتیم، غوطه‌ور شویم. اتفاقا آن سنت به همه دغدغه‌های ما پاسخ می‌داد، اما بعدها در نتیجه مواجهه با این تمدن جدید، آسایش سابق را نداشتیم. به همین دلیل اتفاقی که افتاد دغدغه‌برانگیز و هراس‌انگیز بود. این هراس برای مسلمان‌ها، منشأ تحولات بزرگ شد کسانی هم که بعدها آمدند با خود این سوال را مطرح کردند که ما در مواجهه با این تمدن جدید چه کار باید انجام دهیم؟ سوال این بود که چطور می‌توانیم سنت و هویت کهن که به ما نام بخشیده و ما را از همه تمدن‌ها متمایز کرده است، حفظ کنیم؟ سوال این بود که آیا می‌توانیم مناسبات سابق را داشته باشیم؟

مسأله زنان یکی از مهم‌ترین مسائلی است که سوالاتی بی‌شمار در مواجهه با تمدن غرب در اذهان اندیشمندان مسلمان طرح کرد. ساده‌ترین مسأله، مسأله زنان بود. اندیشمندان از خود می‌پرسیدند آیا می‌توانیم همان نگرشی را که سابق بر این، به زن‌ها و کرامت آنان داشتیم حفظ کنیم؟ آیا حدود زن‌ها به لحاظ اجتماعی یا حتی فیزیکی، تغییر می‌کند؟ سوال دیگری که مطرح بود این‌که می‌توان با این هویت جدید که تعریف جدیدی از مناسبات ارائه می‌دهد، تعریف جدیدی از انسان و خانواده را هم ارائه داد یا نه؟ در سایر موارد هم همین طور بود، یعنی فرهنگ ما نمی‌توانست دیگر مثل سابق شکل خاص خودش را داشته باشد، مثال‌ها متعدد است.

رضوی: استفاده از مطبوعات به منظور اشاعه اندیشه بیداری اسلامی ، از ویژگی های سید جمال است . وی مجلاتی را منتشر کرد که منجر به مشروطیت و تغییرات در بعضی از کشور‌های اسلامی شد

درباره نگاه به تاریخ هم سوالات بسیاری مطرح شد. ما هزاران سال با اسب می‌آمدیم از جلوی کتیبه‌های بیستون یا نقش رستم رد می‌شدیم، اما کسی به فکرش نمی‌رسید که اینها را بخواند یا از خود سوال کند هویت تاریخی ما کدام است؟ این خطوط قابل خوانش بود، اما ما هیچ‌وقت نمی‌خواندیم. بعدها کسانی آمدند که به محض این‌که اینها را می‌دیدند، پیاده می‌شدند و تصویر برمی‌داشتند و می‌نوشتند و مستند‌سازی می‌کردند. حالا منظورم این نیست که بعدها متوجه شدیم این مسافران، قرائت خاصی از گذشته ما را ارائه می‌دهند یا این‌که گفتیم دارند تاریخ‌سازی می‌کنند یا علیه ما سخن می‌گویند و می‌نویسند. این بحث انتقادی است، اما این‌که اینها این‌گونه به قضیه نگاه می‌کردند، واکنش بسیار متفاوت برانگیخت؛ واکنشی که در برهه‌های دیگر تاریخ، در مواجهه با هیچ فرهنگ و تمدنی و معرفت تازه‌ای از خودمان بروز نداده بودیم. این اتفاق، همین بیداری اسلامی بود. یکی از مهم‌ترین مسائلی که بعد از شکل‌گیری اندیشه بیداری اسلامی مطرح شد، این بود که برای اولین بار متوجه شدیم همچون گذشته نمی‌توانیم به مناسباتمان ادامه دهیم. برای اولین بار فهمیدیم در مقابل شرایطی قرار گرفتیم که نمی‌توانیم مقاومت کنیم. اینها برای ما الزامات جدید می‌آورد. موضعی که با مواضع سابق همخوانی نداشت. این بیداری اسلامی یعنی قرار گرفتن ما در برابر تمدن جدید غرب. تمدن جدید غرب که از عصر روشنگری به این سو آمد و مسائلی را در مواجهه با همه جهان قرار داد؛ چرا که ویژگی آن جهانی شدن بود. سرک کشیدن به همه جهان. این یک مفهومی است که نمی‌توان به آن به گونه‌ای دیگر نگریست. حتی اکنون که بیش از یک سده از آن سال‌ها و از بسط بیداری اسلامی گذشته هنوز نمی‌توانیم تعریف دیگری برای آن بیابیم، در مواجهه با سنت نبوده که ما این خیزش را داشته‌ایم بلکه در ارتباط با مدرنیته بود. در ارتباط با برخورد با غرب بوده است؛ یا باید ازخودمان صیانت می‌کردیم یا واکنشی نشان می‌دادیم. این واکنش دست خود ما نبوده است، بلکه ناچار بودیم. در غیر این صورت هویتمان را از دست می‌دادیم. باید در جای دیگری از جهان خودمان را دوباره تعریف می‌کردیم. این تعریف دوباره از خود برای ما دشوار بوده، نمی‌دانم موفق بوده‌ایم یا نه؟!

● متفکر تاثیر گذار

سید‌جمال‌الدین، خطیب برجسته‌ای بود. او خیلی اهل نوشتن نبود. بسیاری از کسانی که با او معاصر بودند، گفته و نوشته‌اند که هرگاه با وی حرف می‌زدند، از یک مخاطب عادی به یک انقلابی پرشور تبدیل می‌شدند. مرحوم شریعتی هم این‌گونه بود، ایشان می‌توانست با سخنرانی‌هایش از یک آدم معمولی، آدم انقلابی رادیکال بسازد. او می‌توانست این کار را بکند و فرد را به جایی می‌رساند که بتواند مجموعه‌ای از مسوولیت‌ها را بپذیرد و در این جامعه می‌توانست مسائل مختلف را به هم مرتبط کند. در زمان سیدجمال، شاهان و حکمرانان عثمانی، ایرانی و مصری به منظور جبران عقب‌ماندگی در اندیشه تغییر بودند، این اندیشه تغییر نمادهای متعددی داشت. برخی‌ها معتقد به این بودند که باید پارلمان راه بیندازند. عده‌ای هم گمان می‌کردند که باید هیأت علمی از فرنگ بیاید و به جوانان آموزش دهد. عده‌ای جوانان مستعد ایرانی را می‌فرستادند به فرنگ که آموزش ببیند، حتی برخی مستشاران را به ایران فرستادند. برخی هم به فکر راه‌اندازی چاپخانه و انتشار روزنامه بودند. در نهایت این‌که همه اینها در اندیشه تغییر و تحول و دگرگونی بودند تا این‌که این عقب‌ماندگی را جبران کنند. می‌خواستند عدم‌قدرت در برابر قدرت‌های غربی را برطرف کنند، اما سخنان سیدجمال بیش از سخنان سایرین نظیر میرزا ملکم خان برهمه اثرگذار بود.

تسامح یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های سیدجمال بود که متأسفانه بعدها هم دیده نشد. سیدجمال کسی است که می‌تواند با آدم‌های مختلف کار کند: از آدم لائیک گرفته تا مراجع تقلید و مجتهد. سید‌جمال کسی بود که حتی به خلوت آدم‌هایی با چنین خصایل خاص راه یافت و به همین اندازه هم حتی به خلوت توده‌های مردم. او حتی با فرهاد میرزا که فرد برجسته درباری بود و برخی خلفای برجسته و حکمرانان عثمانی در ترکیه مباحثاتی را داشت.

استفاده از روزنامه‌ها و مطبوعات به منظور اشاعه اندیشه بیداری اسلامی، از دیگر ویژگی‌های سیدجمال است. سیدجمال از مطبوعات بهره‌های بسیار برد. به جای این‌که ارتباط تلفنی داشته باشد، تلاش کرد تا از مطبوعات زمان استفاده کند. وی گفت‌وگوهای بسیاری با لوموند و تایمز داشته است. اتفاقا برخلاف این‌که برخی گمان می‌کردند که وی کتاب می‌نوشته و مقاله می‌نوشته، وی مجلاتی را منتشر می‌کرد که منجر به مشروطیت و تغییرات در عثمانی و مصر شد. نگاه انتقادی سیدجمال در تجزیه و تحلیل وقایع، در ارائه پیشنهادهای مختلف به شاهان و خلفا، نقش مهمی داشته است.

سیدجمال، اندیشمندی بود که به هر جا که سفر می‌کرد، پیشنهادهایی را به سردمداران ارائه می‌داد. او جهان خود را می‌شناخت و نگاه انتقادی به جهان داشت. با تمام اینها ماهیت رادیکال داشت و بیشتر از این‌که پیشنهادهای اصلاحی دهد، پیشنهادهای انقلابی می‌داد. نوع سخن او هم به نحوی بود که آدم‌هایی انقلابی می‌ساخت، آد‌م‌هایی که استبداد را ریشه‌کن ‌کنند. باد وی باد تندباد بود نه یک نسیم اصلاحگر. در مقابل شیخ محمد عبده این طور نبود. اغلب کسانی که از اندیشه‌های سیدجمال متأثر شدند، آدم‌های انقلابی بودند که در مقابل استبداد ایستادند، البته ایشان را به عنوان اصلاحگرا می‌شناسیم، اما آنچه من در تاریخ دیدم، این بود که نگاه انقلابی وی بر نگاه اصلاح‌طلبانه‌اش غلبه داشته است، اما به طور کلی وی به آزادی اعتقاد زیادی داشت.

سیدحسین امامی