مناطق آزاد در نواحی فقیر رشد نمی کنند

مناطق پردازش صادرات به عنوان برداشتی جدیدتر از مناطق آزاد که گویای اهمیت نقش صادراتی مناطق است, برای به ثمر رساندن اهداف مورد انتظار از آن ها از جمله هدف صادراتی ایجاد می شوند که البته به مقدار زیادی ایجاد و موفقیت این مناطق بستگی به جذب سرمایه گذاری خارجی دارد

مناطق پردازش صادرات به عنوان برداشتی جدیدتر از مناطق آزاد که گویای اهمیت نقش صادراتی مناطق است، برای به ثمر رساندن اهداف مورد انتظار از آن‌ها از جمله هدف صادراتی ایجاد می‌شوند که البته به مقدار زیادی ایجاد و موفقیت این مناطق بستگی به جذب سرمایه‌گذاری خارجی دارد.

در تمام دنیا مسوول امور مناطق آزاد انگیزه‌هایی را برای جذب بنگاه‌های خارجی ارایه می‌دهند نظیر واردات معاف از تعرفهء مواد خام و واسطه‌ای و کالاهای سرمایه‌ای، کم‌تر کردن تشریفات دولتی (مانند صدور روادید) و انعطاف‌پذیری قوانین کار. با توجه به قوانین ایران راجع به چگونگی ادارهء مناطق آزاد و جذب سرمایه‌گذاری خارجی ایران نیز کمابیش نظیر سایر کشورهای دارای مناطق آزاد این انگیزه‌ها را به بنگاه‌ها برای سرمایه‌گذاری در مناطق اعطا می‌کند اما بنا به گزارشات راجع به مناطق آزاد جهان و مطالعاتی که در این باره صورت گرفته است، عواملی به جز انگیزه‌های مذکور برای موفقیت مناطق لازم است که مناطق ایران نیز از آن مستثنی نیست و بنابر آمار و اطلاعات عملکرد مناطق آزاد دنیا با اطمینان می‌توان گفت که بدون مد نظر قرار دادن عوامل زیر موفقیت مناطق آزاد دشوار است:

۱) در ابتدا فرض بر این بود که مناطق آزاد محورهایی برای توسعهء صنعتی غیرمتمرکز و غیرشهری هستند. مسوولان کشورها از قرار دادن مناطق آزاد به دور از مراکز جمعیتی در جهت تشویق اشتغال‌زایی و توسعهء اقتصادی در مکان‌های روستایی و شهرهای فقیر حمایت می‌کردند تا شاید نواحی فقیر از این بابت رونق یابند و از این طریق از مهاجرت روستاییان و ساکنان شهرهای توسعه‌نیافته به سایر شهرها جلوگیری کنند. تجربیات عملکرد مناطق آزاد نشان داد که مناطق آزاد در چنین محل‌هایی رشد نمی‌کنند مگر آن‌که به راحتی به بندر دریایی، فرودگاه، منابع آب و انرژی مناسب بالاتر از حد متوسط (نسبت به استاندارد کشور مناطق آزاد)، تسهیلات ارتباطی و کارگران ماهر دست یابند. به عنوان مثال منطقهء باتان در فیلیپین در ۱۶۰ کیلومتری مانیل که شهری دارای امکانات زیربنایی نسبتا خوب بود برپا شد و بنا بر گزارش بانک جهانی فاصلهء زیاد باتان با مانیل علت اصلی ضعف آن منطقهء آزاد بوده است. باوجودی که دولت فیلیپین حدود ۲۰۰ میلیون دلار در سال ۱۹۷۳ جهت احداث منطقهء فوق پرداخت; به سبب جدا بودن از مراکز صنعتی کشور فیلیپین این منطقه در دستیابی به اهداف خود شکست خورد.

۲) ویژگی‌های روابط تجاری و موقعیت جغرافیایی کشور میزبان یکی از عوامل جذاب یک منطقه است. اگر یک کشور محور اقتصادی کشورهای پیرامون باشد (نظیر مناطق کشور ما که در خاورمیانه و در خلیج‌فارس واقع‌اند) و یا امضا‌کنندهء توافقنامه یکپارچگی منطقه‌ای باشد، نشان‌دهندهء بازار بالقوهء بزرگ است که با توجه به نظریات مربوط به سرمایه‌گذاری خارجی این امر انگیزه‌ای مضاعف برای بنگاه‌هایی است که این بازار را به وسیلهء سرمایه‌گذاری در مناطق هدف قرار داده‌اند. کشورهای عضو توافقنامه‌های تجارت ترجیحی، برای مناطق‌شان جذابیت بیش‌تری را ایجاد می‌کنند; چون این توافقنامه‌ها دسترسی آزاد به بازار کشورهای دیگر را فراهم می‌کنند. با انجام این کار مناطق آزاد بنگاه‌هایی را از کشورهایی که با محدودیت سهمیه و موانع تجارت در آن کشورها مواجه هستند جذب می‌کنند.به گزارش موسسهء مطالعات پژوهش‌های بازرگانی، این چارچوب که از گزارشات عملکرد سایر مناطق آزاد جهان بیان شد، مناطق آزاد کیش، چابهار و قشم مورد بررسی قرار می‌گیرند:

▪ مکان‌یابی منتج شده از سیاست توسعهء منطقه‌ای:

هدف از ایجاد مناطق آزاد در ایران نیز به مانند سایر مناطق جهان، انتقال تکنولوژی، اشتغالزایی، کسب درآمد ارزی و نیز ایجاد محور برای ترانزیت کالا بوده است اما از آن‌جا که هدف دیگر ایجاد این مناطق در ایران توسعهء منطقه‌ای بوده است، بلافاصله مسالهء مکان‌یابی این مناطق خودنمایی می‌کند. از آن‌جا که مناطق آزاد ایران در اطراف کشور هستند سرریز دانش و فن‌آوری بیش‌تری نسبت به حالت محصور بودن این مناطق حاصل می‌شود. سایر مناطق موفق جهان نظیر مناطق آزاد جبل‌علی در امارات متحدهء عربی و شنزن در استان گواندونگ چین نیز این‌گونه هستند. اما از طرفی وجود مناطق آزاد در پیرامون، فراهم کردن تسهیلات، زیربناهای حمل و نقل و ارتباطات را می‌طلبد، به هر حال مناطق برای آن‌که سرمایه‌گذاری خارجی و داخلی جذب کنند باید از تسهیلات زیربنایی بهره‌مند باشند مگر آن‌که هدف از ایجاد منطقهء آزاد چیز دیگری باشد و ارتباطی به اهداف مورد انتظار از مناطق آزاد یا محورهای توزیعی کالا نباشد.برای تحقق هدف توسعهء منطقه‌ای مناطق آزاد ایران، دولت به خاطر کمبود منابع، علاقه‌مند بود که بخشی از منابع، در همان مناطق سرمایه‌گذاری شود و به همین دلیل، تجارت کالا به صورت همراه مسافر، به عنوان ابزاری برای جمع‌آوری درآمد مورد توجه قرار گرفت; چرا که این منبعی بود که مناطق می‌توانستند از آن طریق، کسب درآمد و منابع حاصل را سرمایه‌گذاری کنند.

از سویی دیگر به دلیل انعکاس شرایط داخلی، فعالیت اقتصادی ورود و خروج سرمایه و کالا در مناطق آزاد به طور جدی مطرح نبود، بلکه همواره توسعهء مناطقی همانند قشم و کیش مورد توجه بوده است; به این صورت که عده‌ای از دوبی یا دیگر کشورهای همسایه کالا وارد کنند و عده‌ای دیگر از سرزمین اصلی یا مادری به آن‌جا بروند و اجناسی را وارد سرزمین مادری کنند که در نتیجه با سفر این عده به مناطق آزاد، منابعی فراهم شود تا بندر، راه و تاسیسات زیربنایی ایجاد و مردم محل نیز از این طریق تا حدودی وضعشان بهتر شود; گویی توسعهء خود نواحی کیش، قشم و چابهار از نظر کاهش فقر در نظر بوده است و نه برآورده کردن اهداف مورد انتظار از مناطق آزاد نظیر جذب سرمایه‌گذاری خارجی.مناطق آزاد ایران از نظر جغرافیایی، بسیار وضعیت خوبی دارند و کشورهای پیرامون این مناطق، بازارهای بالقوه‌ای برای محصولات تولیدی این مناطق هستند همچنین این مناطق بر سر راه‌های تزانزیتی زمینی و دریایی مهمی قرار دارند که از این حیث این مناطق دارای امتیاز چشمگیری برای محوریت توزیع کالا هستند. در سال‌های اخیر باکوشش اولیای امور سعی شده است تا با ایجاد قوانین و نهادهای مشوق سرمایه‌گذاری، جذب سرمایه‌گذاری، اعم از خارجی و داخلی، تسهیل شود.

روند ایجاد نهادهای تسهیل سرمایه‌گذاری (نظیر پولی، مالی و مشاوره‌ای) در چند سال اخیر تسریع شده است و این اقدام باعث کاهش مخاطرات و عدم اطمینان سرمایه‌گذاران می‌شود و در نتیجه جذب سرمایه‌گذاری بیش‌تر می‌شود.

▪ وضعیت زیرساخت‌ها:

از نظر فرودگاه قشم و کیش وضعیت خوبی دارند اما روی هم رفته، چابهار از این میان، دارای محرومیت است البته با ایجاد فرودگاه بین‌المللی منطقهء آزاد چابهار که قرار است در پیکره هشتم منطقهء آزاد تجاری - صنعتی چابهار واقع شود و طراحی فعلی آن براساس حداقل مسافر ۰۰۰۰ر۲۵۰ نفر در سال) است، این منطقه را در برآورده کردن اهداف اقتصادی‌اش بسیار کمک خواهد کرد.

از نظر بنادر، آنچه می‌توان از وضعیت زیرساخت‌های حمل و نقل دریایی مناطق آزاد ایران استنباط کرد، این است که مناطق آزاد کیش و قشم از مهم‌ترین زیرساخت یعنی بندر و اسکلهء مناسب، در حد یک منطقهء آزاد سطح بالا محروم هستند. با توجه به برنامه‌هایی که برای توسعهء اسکله‌های قشم و کیش در نظر گرفته شده است، امید می‌رود که این مناطق از این نظر وضعیت خوبی پیدا کنند.

از نظر راه‌های زمینی، قشم و کیش دارای راه زمینی آسفالت شدهء مناسب هستند اما با سرزمین اصلی که قرار است از آن‌جا مواد خام و کالاهای واسطه‌ای وارد شود، ارتباط ندارند. منطقهء آزاد چابهار در سرزمین اصلی است، اما بعضی از جاده‌ها در درون آن در دست احداث و موکول به آینده است همچنین هیچ‌کدام از مناطق سه‌گانهء ایران، بلافاصله به راه‌آهن سراسری که می‌توان با آن کالاها را با حجم زیاد و ارزان حمل کرد، دسترسی ندارند.

ایجاد خط راه‌آهن تا چابهار که در دست مطالعه است، به کاهش هزینهء حمل و نقل کالا به این منطقه بسیار کمک خواهد کرد و وجود اسکله‌های بندرعباس با توجه به این‌که بندرعباس به راه‌آهن دسترسی دارد، بخشی از مشکل مناطق آزاد کیش و چابهار را حل خواهد کرد. پایین بودن هزینهء حمل و نقل یکی از مولفه‌هایی است که بنگاه‌ها از جمله بنگاه‌های خارجی، با کاهش هزینه‌های تولیدی خود، قابل رقابت با سایر بنگاه‌ها می‌شوند و بنابراین مناطق آزادی که دارای تاسیسات حمل و نقل مناسبی باشند، فریبندگی بیش‌تری برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی دارند.حال برای ایجاد سایر مناطق آزاد در ایران یا مناطقی که در دورهء اولیه فعالیت هستند، این موارد را باید در نظر گرفت. شرط موفقیت مناطق آزاد تنها در ارایهء انگیزش‌های مالیاتی و سهولت قوانین نیست بلکه برای مناطق آزاد، باید علاوه بر ایجاد زیرساخت‌های مناسب، دسترسی به بازارهای منطقه‌ای و مزیت نسبی کشورهای مجاور در واردات کالاها از مناطق آزاد نیز در نظر گرفته شود.