جهاد از ابن تیمیه تا بن لادن

از مجموع بررسیهای علم واژه شناسی و آنچه درباره ی جهاد می گویند, می توان نتیجه گرفت واژه «جهاد» یا از ریشه «جهد» به معنای «جهد» به معنای سختی و مشقت گرفته شده است

بعد از حملات تروریستی ۱۱ سپتامبر به برجهای سازمان تجارت جهانی از سوی القاعده، واژه «جهاد» یه طور وسیعی در رسانه‌های غرب به كار رفت. در اغلب این موارد معنی واقعی جهاد تحریف شده و بعضاً اسلام مترادف با جهاد و خشونت دانسته شده است. این مقاله نگاهی به سیر تكوینی معنی «جهاد» از صدر اسلام تا عصر حاضر خواهد داشت، و بیشتر بر معنی «جهاد» در گروههای اسلام گرای نظامی تكیه خواهد كرد. زیرا برداشت رهبران تندرویی از قبیل اسامه‌بن‌لادن از جهاد با معنی واقعی آن در سنت و قرآن و به ویژه در میان اهل شیعه متفاوت است.

● درآمد

از مجموع بررسیهای علم واژه‌شناسی و آنچه درباره‌ی جهاد می‌گویند، می‌توان نتیجه گرفت واژه «جهاد» یا از ریشه «جهد» به معنای «جهد» به معنای سختی و مشقت گرفته شده است. «بنابراین اگر جهاد را از ریشه‌ی اولی بگیریم» در آن صورت «مجاهد» به كسی می‌گویند كه هر آنچه را از قدرت و توان، طاقت و نبرد در كف دارد،‌تا آخرین حد وسعت و امكاناتش، در راه هدف خود به كار گیرد. «اما اگر جهاد را از ریشه‌ی دوم در نظر بگیریم»، «مجاهد» كسی را گویند كه با طیب خاطر در فراخنای دشواریها و مشكلات گام بگذارد و برای رسیدن به اهداف خود، در سنگلاخ هستی پیش تازد و سرافرازی خود در عرصه‌ی پیكارها جستجو كند.»{۱} با این حال و با در نظر داشتن هر كدام از معنای لغوی جهاد، «معنی جهاد از لحاظ شرعی این است كه انسان با گذشتن از جان و مال خویش، در راه برتری توحید و كلمه‌ی اسلام و پایه‌های رسالت و اقامه‌ی شعائر ایمان و برافراشتن پرچم دین الهی، با تمامی امكانات خود تلاش و مبارزه كند. {۲}

جهاد در معنای خاصی كه در متن اسلام و عرف رایج میان مسلمانان وجود دارد، یعنی «كوشش در راه خدا».

از این منظر اساسی است كه می‌توان گفت همه‌ی زندگی بنابرنظر اسلام «جهاد» است چرا كه جزء تلاش برای زیستن مطابق با اراده‌ی خداوند و كوشش برای انجام اعمال صالح و دوری از بدیها نیست» به دلیل اینكه در اسلام دین و دنیا جدا از یكدیگر نیستند، بنابراین كل حیات انسان مستلزم نوعی جهاد است. از این‌رو با وجودی كه برخلاف نماز و روزه، جهاد از اركان اسلام محسوب نمی‌شود،‌اما «عمل به همه‌ی عبادات بی‌گمان مستلزم نوعی جهاد است.» {۳}

بعد از حملات ۱۱ سپتامبر به برجهای دوقلوی سازمان تجارت جهانی و ساختمان پنتاگون، واژه‌ی جهاد بیش از پیش در رسانه‌ها و محافل علمی غربی به كار گرفته شد، به طوری كه بعضی از مواقع ایدئولوژی القاعده را «جهادیسم»(۱)، می‌نامیدند.{۴}

با وجود اینكه این ایدئولوژی هیچ پایه و اساسی در قران و سنت ندارد، اما استفاده‌ی گروههای تندرو اسلامی از قبیل القاعده باعث شده است تا برداشت دیگران به خصوص غیرمسلمانان از این واژه برداشتی غیر واقع‌بینانه باشد. در طول تاریخ اسلام به ویژه در سده‌های نخستین و در زمان پیامبر اكرم(ص) جهاد به دنبال از هم گسستن ارزشهای قبیله‌گرایی(۲) و فراخوانی امت‌ به اسلام و شریعت و «همه‌ی نیروهای مركزگرایی صورت می‌گرفت كه وحدت اسلامی را تهدید می‌كردند». در واقع جهاد توسط رهبری مذهبی اعلام می‌شد كه خارج از دنیای قبیله‌ای قرار داشت و مسلمانان را در مقابل كفار قرار می‌داد. به عبارت دیگر جهاد «عصبیت» قبیله‌ای را به نفع «امت» از بین برد.{۵}

هدف از پژوهش حاضر ارائه مراحل گسترش ایده‌ی جهاد از قرون نخستین اسلام تا عصر حاضر و تمركز بر این نكته است كه چگونه گروههای تندرو اسلامی برداشتی نادرست از این واژه ارائه داده‌اند. هدف آنها مشروعیت‌سازی برای خشونتی است كه بر علیه غرب و دولتهای خود به كار می‌گیرند.

اشخاصی كه از قبیل اسامه بن‌لادن با استفاده از اندیشه‌های متفكران رادیكال پیش از خود و ارائه تفسیری دلخواه از آیه‌های قرآن سعی دارند كه اعمال تروریستی خود را موجه نشان دهند. همان‌طور كه در طول تاریخ غرب جنگهایی تحت عنوان جهاد صورت گرفته و تأیید پاپ را كه جنگهای صلیبی را رهبری می‌كرده،‌به همراه نداشته است،‌«در اسلام نیز كسانی به نام جهاد، پیكارها كرده‌اند هر چند این پیكارها، مطابق با شریعت اسلام و به معنای فنی كلمه، جهاد به شمار نیامده است و علما نیز بر آن صحه نگذاشته‌اند». علاوه بر این از آغاز پیدایش اسلام و درگیری مسلمانان با مسیحیان، «جنگهایی را كه غرب تحت لوای Crusade به راه انداخته است، بسی بیش از جهادهای صورت گرفته به دست مسلمانان است.{۶}

۱) جهاد در قرآن و سنت

در هیچ‌یك از آیه‌های قرآن ایده‌ی جنگ نامحدود به رسمیت شناخته نشده است. با وجودی كه قرآن تأكید می‌كند كه مسلمانان باید با كسانی كه با آنها می‌جنگند،‌ پیكار كنند،‌اما در آیات متعددی بر اینكه نیز تأكید كرده است كه مسلمانان نباید به دیگران تجاوز كنند.{۷} در جایی دیگر نیز به صراحت اعلام كرده است كه هر شكلی از تغییر كیش اجباری به اسلام ممنوع می‌باشد؛ «در دین هیچ اجباری نیست». {۸}

از نظر قرآن، اگر غیر مسلمانان خواهان صلح باشند، مسلمانان نیز برای دستیابی به آن باید تلاش كنند. قرآن می‌فرماید كه خداوند مسلمانان را از صلح با كسانی كه در حال جنگ با آنها هستند باز نمی‌دارد، بلكه مسلمانان را از صلح با كسانی كه به خانه‌های مسلمانان تجاوز كرده و آنها را از خانه‌های خود بیرون می‌كند، منع كرده است. {۹} در آیه دیگری نیز حكم قوی‌تری را به نفع صلاح اعلام كرده است و می‌فرماید:«و اگر دشمنانتان به صلح گراییدند تو نیز بدان گرای و بر خدا توكل كن كه او شنوای داناست».{۱۰} علاوه بر این به مسلمانان دستور می‌دهد كه از روی نخوت دست رد به سینه‌ی كافرانی كه به دنبال صلح با مسلمانان هستند نزند.{۱۱} با توجه به آیه‌های متعددی كه راجع به صلح آمده است، اگر مسلمانان در حال جنگ دائم با كافران بودند و اگر كافران و یا غیر مسلمانان یك دشمن دائم و همواره یك هدف مشروع به شمار می‌آمدند، بدون تردید دیگر بحثهای مربوط به صلح بی‌معنی بودند. {۱۲} در سنت اسلامی نیز مفهوم جنگ مقدس وجود ندارد. طبق روایتی از پیامبر اكرم (ص) پس از غزوه عظیم بدر كه نقش بسزایی در بقای امت اسلامی داشته است، ایشان میان جهاد اصغر و اكبر تفاوت قائل شده و فرموده‌اند: «شما از جهاد اصغر به سوی جهاد اكبر بازگشته‌اید و آن‌گاه كه از ایشان درباره‌ی جهاد اكبر پرسیده‌اند، ایشان فرموده‌اند: آن جهاد با نفس اماره است».{۱۳} با وجودی كه قرآن تجاوز و جنگ نامحدود و خشونت‌زا را ممنوع اعلام كرده است، اما بسیاری از فقهای كلاسیك اسلام یك رویكرد «امپریالیستی» برگزیده‌اند كه جهان را به دو اردوگاه دارالحرب و دارالاسلام تقسیم كرده و از جنگهای امپریالیستی علیه كافران حمایت می‌كردند.{۱۴} اما چنین نگرشی مورد تأیید همه علمای اسلام نبوده است.

همه‌ی فقهای شیعه و تقریبا بیشتر فقهای اهل تسنن و به ویژه در عصر حاضر، جهاد را تنها زمانی مشروع دانسته‌اند كه نه ابتدایی (تهاجمی)، بلكه دفاعی بوده باشد. «در شیعه دوازده امامی جهاد در زمان غیبت معصوم (ع) حرام است. در اهل تسنن و به ویژه از دهه‌ی ۱۹۵۰ و فتوای محمود شلتوت،‌اكثر علمای سرشناس عالم تسنن متفق‌القولند در اینكه تنها جهاد جایز،‌جهاد دفاعی است؛ یعنی هرگاه كیان امت اسلامی به خطر افتد بر كل امت واجب است كه به جهاد برخیزند». در دیدگاه سنتی اهل تسنن، در صورتی كه حكومت اسلامی وجود داشته باشد، این وظیفه‌ی حاكم است كه با مشورت علما جهاد كند و در صورتی كه حكومت اسلامی وجود نداشته باشد، مراجع دینی،‌علما و به بیانی مفتیان از چنین حقی برخوردار خواهند بود. با وجودی كه در اسلام هر شخصی به تنهایی در پیشگاه خداوند مسئول است و هیچ طبقه‌ی روحانیتی وجود ندارد،‌اما هیچ كس نمی‌تواند به صرف اینكه مسلمان است و قدرت سیاسی و نظامی دارد، اعلام جهاد كند. {۱۵}

۲) ابن‌تیمیه

در سال ۱۲۵۸ میلادی مغولها بغداد را تصرف كردند. پیروزی مغولها به قرنها قدرت بغداد در دنیای اسلام پایان داد. این حادثه و حوادثی كه بعد از آن رخ داد، مشاجرات زیادی را در دنیای اسلام و در میان مسلمانان برانگیخت. یكی از این اشخاص این‌تیمیه حنبلی مذهب (۱۳۲۸-۱۲۶۳) بود. وی تنها چند سال پس از سقوط بغداد به دنیا آمد و بر علیه حاكمان مسلمان‌ شده‌ی مغول دست به شورش زد. از نظر او بعد از پیامبر و خلفای راشدین اسلام تحریف شده است.{۱۶} وضعیت جامعه‌ای كه این‌تیمیه در آن زندگی می‌كرد باعث شد تا وی برای سرنگونی رژیم حاكم كه بر یك اقلیت نظامی متكی بود، اعلام جهاد كند.{۱۷} در واقع، ابن‌تیمیه اولین متاله مسلمان بود كه به صورت منظم و منسجم به مسئله جهاد پرداخت و یك بخش بزرگ از كتاب «السایه‌الشرعیه» را به این موضوع اختصاص داد.

ابن‌تیمیه با ذكر آیات متعددی كه راجع به جهاد در قرآن آمده است؛{۱۸} نتیجه می‌گیرد كه جهاد عملی است كه یك مسلمان مؤمن می‌تواند انجام دهد. از نظر او جهاد بر حج، نماز و روزه برتری دارد. از نظر وی ویژگی واقعی یك انسان نه در ریاضت و تقوای فردی بلكه در جهاد بروز پیدا می‌كند. ابن‌تیمیه به سه دلیل جهاد را سودمند می‌داند و معتقد است كه باید به آن عمل كرد: اول اینكه جهاد نه تنها به شخص شركت‌كننده در جهاد (مجاهد) بلكه به سایرین نیز چه از نظر مذهبی و چه از نظر احساسی فایده می‌رساند. دوم اینكه جهاد از همه‌ی عبادتها برتر است. جهاد بیشتر از هر عمل دیگری عشق و پرستش بندگان نسبت به خداوند را نشان می‌دهد. كسانی نیز در جهاد شركت می‌كنند در هر صورتی پیروزی را به دست می‌آورند؛ یا پیروز می‌شوند و یا به شهادت رسیده و به بهشت می‌روند كه خود پیروزی بزرگ‌تری است،‌سوم اینكه همه‌ی موجودات باید زندگی كرده و در نهایت بمیرند و جهاد وسیله‌ای است كه انسانها می‌توانند با استفاده از آن به بهترین وجهی بمیرند و سعادت هر دو جهان خود را به دست آورند. علاوه بر این شهادت آسان‌ترین شكل مردن است. {۱۹}

نویسنده: مهدی - بخشی شیح احمد

پاورقی‌ها

۱- Jihadism

۲- tribalism

۳- Orientalist

۴- MAK

۵- Poppet government

۶- Vanguard

۷- Servants of Cow

پانوشتها

۱- آیت‌الله حسین نوری، جهاد،‌تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۶، ص،‌۱۳

۲- همان، ص، ۱۵

۳- سید حسین نصر، قلب اسلام، ترجمه‌ی مصطفی شهید آیینی ، تهران: انتشارات حقیقت ، ۱۳۸۳، صص ۳۱۵-۳۱۴ .

۴- Jeffry Haynes, Understanding Contemporary Islimic militancy : the case of al- queda , available at:

http// www.sgir, org/ conference ۲۰۰۴” and :

(JeFFry) Haynes, AI-qQaeda : Ideology and Action , paper prepared for the ECPR joint session of workshop , upsala , april ۲۰۰۴ . availableat . http:// www.essex. ac.ul/acpr/ avents/ jointesessionsa / paperarchive / uppsala/ WS۳ / hayness, pdf .

۵- Oliver Roy , The Failour of Political Islam, Taans . by Carol Volk , London : I.B.Tauris ۱۹۹۴ . pp. ۱۵۳-۱۵۴

۶- سید حسین نصر، صص، ۳۱۴-۳۱۳

۷- آیه‌ی ۱۹۰ سوره‌ی بقره و آیه‌ی ۲ سوره‌ی مائده

۸- آیه‌ی ۲۵۶ سوره‌ی بقره

۹- آیه‌ی ۹ سوره ی ممتحنه

۱۰- آیه‌ی ۶۱ سوره‌ی انفال

۱۱- آیات ۹۰ و ۹۴ سوره‌ی نساء

۱۲- برای مطالعه‌ی بیشتر مراجعه كنید به: خالد ابوالفضل، «تساهل در اسلام» ، در یوشوا كوهن و یان لیگ (ویراستاران)، تساهل در اسلام ، ترجمه‌ی محمد تقی دلفروز، تهران نشر كویر، ۱۳۸۳ ، صص ۳۴-۱۵ .

۱۳- سید حسین نصر، پیشین، ص ۳۱۶ .

۱۴- خالد ابوالفضل ،‌پیشین ، ص ۳۲ .

۱۵- سید حسین نصر،‌پیشین، صص ،‌۳۲۰- ۳۱۹

۱۶- Stephan Sehwarts , The Two Faces of Islam: The House of Saud from Tradition to Terror, New York : Doubleday , ۲۰۰۲ , p.۱۴.

۱۷- ژیل كوپل، پیامبر و فرعون ،‌جنبشهای نوین اسلامی در مصر، ترجمه‌ی حمید احمدی؛ تهران : كیهان ، ۱۳۷۵ ، چاپ دوم،‌ص ۲۴۰ .

۱۸- از جمله آیات: آیات ۲ و ۲۱۶ از سوره‌ی بقره، آیه‌ی ۳۹ سوره‌ی انفال، آیات ۱۲۱ و ۱۲۰و ۲۱و ۲۰و ۱۹ از سوره‌ی توبه ؛‌آیات ۳۹ تا ۴۱ از سوره‌ی حج،‌آیه‌ی ۵۴ سوره‌ی مائده؛ آیه‌ی ۱۵ سوره‌ی حجرات.

۱۹- Ibn Taymiyyah, The Religious and Moral Doctrine of Jihad , available at:

http:// www.sullivan.county.com/Z/tay.html.

۲۰- Ibid

۲۱- Emmanuel Sivan, Radical Islam: Medival Theology and Modern Politics , New Havan : Yale university Press, ۱۹۹۰ , p . ۱۰۱.

۲۲- Johanne J.G.Janson , The Neglected Duty: The Creed of Stadat’s Assassins and Islamic Resurgence in The Middle East. New York : Memillan, ۱۹۸۶, pp. Xi-xiii.

۲۳- Dougkas E. Streusand , What Does Jihad Mean? , Middle East Quarterly , No . ۴, September ۱۹۹۷ , p. ۵.

۲۴- David Zeidan , The Islamic Fundamentalist view life as a Perennial Battle , Middle East Review of International Affaires, No . ۴, pp. ۲۶-۵۳, December ۲۰۰۱. Pp. ۲۹: also avallable at:

http://www.meria.ide.ac.illjaurnal/۲۰۰۱/issues۴/zeidan.pdf; and: Barry and Judith Rubin, Anit-American Terrorism and the Middle East, Oxford university press ۲۰۰۲, pp.۱۱-۲۶.

۲۵- Ibid , p. ۴۲ .

۲۶- Rohan Gunaratna , Inside Al-Qaeda: Global Network of Terror , New York : Columbia University Press, ۲۰۰۲, p. ۸۶ .

۲۷- سید قطب، اسلام و صلح جهانی، ترجمه‌ی سید هادی خسروشاهی و زین‌العابدین قربانی،‌تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی ۱۳۶۸،‌چاپ چهارم، صص ۲۱۸-۲۱۹ .

۲۸- سید قطب،‌ما چه می‌گوییم؟ ،‌ترجمه‌ی سید هادی خسروشاهی، تهران دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۲،‌چاپ بیست‌و دوم، صص، ۳۷-۳۸.

۲۹- همان، ص، ۳۹ .

۳۰- سید قطب، پیشین،‌صص ۴۹-۵۱ .

۳۱- همان ، صص ۳-۵۱.

۳۲- Sayed Qutb,Milestones , ch .۴, availble at: http//www. Yongmuslims. Ca/online-library/ books/ milestones/ hold/.usp.

۳۳- سید قطب، معالم فی‌الطریق،‌بیروت، قاهره، ۱۹۸۰،‌صص، ۶۰-۶۱، در: ژیل كوپل، پیامبر و فرعون پیشین؛ و:‌Qutb, Milestones , ch,۴.

۳۴- كوپل،‌پیشین، ص، ۵۷، و : مجید مرادی،‌«تقریر گفتمان سید قطب»، نشریه علوم سیاسی، سال ششم، شماره ۲۱، صص ۱۹۵- ۲۱۶،‌بهار ۱۳۸۲، ص ۲۱۳ .

۳۵- Qutb, Milestones, ch, ۴ .

۳۶- Ibid.

۳۷- سید قطب، اسلام و صلح جهانی ، ص ۶۲.

۳۸- از جمله: آیات ۷۴ تا ۷۶ سوره‌ی عمران؛ آیات ۳۸ تا ۴۰ سوره‌ی انفال؛ آیات ۲۹ تا ۳۲ سوره‌ی توبه .

۳۹- Qutb, Milestons, ch.۴ .

۴۰- Gilles Kepel, Jihad: The Trail of Political Iskam, Trans, by Anthony Roberts. Massuchestts : Harvard University Press, ۲۰۰۲ , p. ۸۶.

۴۱- Abd al – Salam Faraj , Al- faridah al- Ghaibah, pp. ۶۰-۶۱, in: Johannes J.G.Jansen, The Neglected Duty: The Creed of Sadat S Assassins and Islamic Resurgence in The Middle East, New York : Mcmillan Publishing Company, ۱۹۸۶, pp. ۱۵۹-۲۳۵.

۴۲- Ibid. pp. ۱۶۶-۱۶۷.

۴۳- Ibid. p. ۱۶۹.

۴۴- Ibid. pp. ۱۷۲-۱۷۴, ۴۵, Ibid. pp. ۱۹۲-۱۹۳.

۴۶- Ibid. pp. ۱۹۹-۲۰۰

۴۷- Ibid. pp. ۱۹۳-۱۹۷.

۴۸- كوپل،‌پیشین، صص ۱۲۹-۱۳۸.

۴۹- Kepel. Op. Cit, pp.۱۳۸-۱۳۹.

۵۰- Quinton Wiktorowics, The New Global Threat: Trunsnational Salafis and Jihad:, Middle East Policy, December ۲۰۰۱, Vol. VIII, No. ۴, pp. ۱۸-۳۸.

۵۱- Jason Burke. Al-Queda: Casting a Shadow of Terror, London , New York: I.B.Tauris and Co Ltd, ۲۰۰۳. P.۶۸; and: Kepel. Op.cit. pp.۱۴۴-۱۴۵.

۵۲- Yoram Sehweitzer and Shaul Shay, The Globalization of Terror: The Chakkenge of Al- Qaeda and the Response of the International Community, New Bruswick (U.S.A) and London: Transaction Publishers, ۲۰۰۳ , pp. ۲۲-۲۳; and : Kepel , op.cit, pp. ۱۴۵-۱۴۶.

۵۳- Abdullah Azzam, Join the Caravan; Al- Jihad Fesibillah, part, I, available at:

http:// www.religioscope.com/info/doc/Jhad/ azzam-caravan- ۱-forward. Html.

۵۴- Abdullah Azzam,Defense of Muslim Lands. Ch. ۱, avsilable at:

http:// www.inslamistwatch.org/texts/azzam/defense/ack.html.

۵۵- Azzam. Join the Caravan, Parts , ۲ and ۳.

۵۶- Azzam, Defens of Muslim Lands, ch. ۳.

۵۷- Azzam, Join the Caravan, Conelusion.

۵۸- Azza, Defense of Muslim Leands, ch. ۴ .

۵۹- Tom Knowltn, Zawahiri- Not bin Laden – Is The top Target, (۰۳-۰۵-۲۰۰۳) , available at:

http:// www.sullivan-county.com/z/sftt.htm.

۶۰- Zeidan , op.cit,p.۴۳.

۶۱- John Gray, AI-Qaeda and what It Means to Be Madern , New York and London : the new press, ۲۰۰۳ , pp. ۷۸-۷۹; and : Burke, op.cit, pp. ۴-۵; and Schwarts, op.cit, pp. ۱۶۴-۱۶۵.

۶۲- Sehweits and Shay , op.cit, pp. ۲۳-۲۴.

۶۳- Chirstopher M. Blanchard, AIQaeda: Statements and Ideology, Novembr ۱۶. ۲۰۰۴. Available at:

http://www. Fas . org/irp/crs/RS۲۱۹۷۳.pdf.

۶۴- Bin Laden , Declaration of War Against American Occupying the Land of the Two Holy Places, (۲۶/۸/۱۹۹۶), available at:

http://www.azzam.com/html/articlesdeclaration. Html.

۶۵- Osama Bin Laden , Statement: Jidad Against Jews and Crusaders, Februry ۲۳, ۱۹۹۸. Pp.۱۴۹-۱۵۰. In: Barry Rubin and Judith Colp Rubin, Anti- American Terrorism and The Middle East , Oxford university Press, ۲۰۰۲, pp. ۱۴۹-۱۵۱.

برنارد لوئیس تحلیل خوبی از این فتوا و دلایل تاریخی آن ارائه كرده است،‌رجوع كنید به:

Bernard Lewis. Lieense to Kill; Usama bin Ladan’s Declaration of Jihad , Foreign Affairs , Vol, ۷۷, No .۶ ,pp. ۱۴-۱۹ (November/December ۱۹۹۸)

۶۶- Osama Bin Ladan, Inteview With Bin Ladan at AI- jazzera Television , Decamber ۱۹۹۸ , p. ۱۵۵. In, Barry and Judith Rubin , op.cit, pp. ۱۵۱-۱۵۷.

۶۷- Burke. Op.cit, p. ۳۵.

۶۸- Ayman al- Zawahiri, Knights Under the Prophts Banner, serialized in AI-Sharq al Awast (London)۲-۱۰ Decamber ۲۰۰۱ , Tran.foreign Broadcast Information service. Document FBIS- NES-۲۰۰۱-۱۲۰۲ , maintained on – line by the Federation of American Scientisis.

http://fus.org.irp/world/para/ayman-bk.html.

۶۹- AI- Qaeda, A Statement from quidat al – Jihan regarding the mandates of the heroes and logality of the operations in New York and Washington, available at:

http://www.mepc.org/public-asp/journal-Vol۱۰/alqaeda.html.

۷۰- Ibid.

۷۱- Ibid.

۷۲- Ibid.

۷۳- Ibid.

۷۴- Quinton Wiktorowies and John Kaltor, Killing in the Name of Islim; AI-Quedas Jistification For September ۱۱, Middle East Policy , Vol. X.

۷۵- Michal Doran , The Pragmatic Fanaticism of AI QaedaL An Anatomy of Extremism in Middle Eastern Politics, Science Quarterly, (۶/۲۲/۲۰۰۲). No, ۲,pp. ۷۶-۹۲, Summer ۲۰۰۳, p. ۸۰. Availabli at:

http://www.Ibauza,net/doran. Htm.

۷۶- سید حسین نصر، پیشین، ص،‌۳۳۰.

۷۷- هرایر دكمیجان،‌جنبشهای اسلامی معاصر در جهان عرب. ترجمه‌ی حمید احمدی،‌تهران، كیهان، ۱۳۷۷،‌چاپ سوم، ص ۲۱.

۷۸- جان اسپوزیتو،‌ «مبارزه در اسلام»،‌در: یوشوا كوهن و یان‌لیگ (ویراستاران). تساهل در اسلام، ترجمه‌ی محمد تقی دلفروز،‌تهران: كویر ،‌۱۳۸۳، ص، ۸۵-۹۲.

---